Vergeten Verhalen: het verdwenen dorp Nieuwesluis

Nieuwesluis ligt rond de sluis waar het Kanaal door Voorne uitmondt in de Maas en is gesticht in het jaar 1589 door de Heer van Heenvliet. Het Kanaal door Voorne is geopend in 1830, Nieuwesluis is dus niet vernoemd naar de sluis van het kanaal, maar naar een sluisje dat er eeuwen eerder ligt.

Bob Benschop van het Streekarchief Voorne-Putten weet meer over het verdwenen dorp.

Benschop: "Het dorp ligt op steenworp afstand van Heenvliet. Heenvliet is ontstaan langs de ooit brede rivier de Bernisse. In de Middeleeuwen is het een belangrijke rivier voor scheepvaart, maar de Bernisse raakt behoorlijk verzand. De Bernisse verandert in een smal riviertje dat nauwelijks bevaarbaar is voor schepen."

Heenvliet verliest een belangrijke bron van inkomsten. Maximiliaan, de Heer van Heenvliet, neemt een gewaagd besluit. Hij sticht Nieuwesluis in 1589 op een stukje nieuw ingepolderd land, bij een uitwateringssluis. Door ze in Nieuw-Heenvliet aan de Maas een carrière in de zalmvisserij te bieden wil hij de inwoners van zijn heerlijkheid nieuwe welvaart laten ervaren. Het leidt tot niets, want de meeste Heenvlieters weigerden te verhuizen naar dat plekje land waar de afwateringssluis het overtollige water uit de polder in de Maas loost.

Er komt verandering in als Cornelis van Coolwijck in 1591 landhuis De Oliphant laat bouwen. Deze man woont in Delft en zou rijk zijn geworden door de handel in ivoor. Zoals in die tijd gebruikelijk investeert hij zijn geld in land.

Cornelis van Coolwijck laat bij Nieuwesluis een ‘boerenbehuizinge’ neerzetten. Daar gaat de boer wonen die het land zou gaan bewerken. Voor Van Coolwijck heeft het huis een luxe kamer waar hij in de mooie zomermaanden de stank en drukte van de stad kan ontvluchten.

Van Coolwijck is een rijk man en hij wil met zijn geld pronken. De boerderij moet lijken op een soort ridderhofstede met een toren en gotische spitsbogen. Er komt een gevelsteen met een olifant. Dat is een verwijzing naar zijn rijkdom van de ivoorhandel, maar de olifant wordt ook geassocieerd met triomf en faam.

De bouw van De Oliphant zorgt voor de verdere groei van Nieuwesluis. Rond het sluisje verrijzen al snel een zalmhuis, een veerhuis en een herberg. Er komen namelijk veel reizigers langs Nieuwesluis, zodat er veerverbindingen met Brielle, Rotterdam en Maaslandsluis (later Rozenburg) worden onderhouden.

Pas bij het graven van het Kanaal door Voorne in 1829 komt Nieuwesluis echt tot bloei. De inwoners profiteren van de vele passerende schepen met goederen en passagiers. Het gaat om bijna 10.000 schepen die jaarlijks de sluis passeren. Die moeten soms een tijdje wachten. Er komen bijvoorbeeld cafés. Uiteindelijk zouden hier zo’n 90 huizen verrijzen. Het dorp telt op haar hoogtepunt 300 inwoners. Het gaat voorspoedig met Nieuwesluis en De Oliphant.

In de loop der eeuwen kent het huis een reeks illustere eigenaren, zoals Hendrik Trip (ook de eigenaar van het Trippenhuis in Amsterdam), Jan Preuyt, Cornelis Quack en de dames Hofkes. In 1772 wordt het ingrijpend verbouwd en uitgebreid, zodat het een nog luxer buitenverblijf wordt.

Desondanks kennen Nieuwesluis en De Oliphant ook dieptepunten. Na de aanleg van de Nieuwe Waterweg neemt de handel snel weer af. Het mooie landhuis De Oliphant is tussen 1899 en 1918 ingericht als fabrieksruimte voor de ‘NV Hollandia, Hollandsche Fabriek van Melkproducten’. In die periode wordt er gecondenseerde melk geproduceerd.

Na 1918 krijgt de Heenvlietse notaris J.H. Korteweg het pand in bezit. Hij wil het afbreken, maar de Vereniging Hendrik de Keyser grijpt in en laat in 1930 een ingrijpende restauratie uitvoeren. Korteweg vestigt zijn notariskantoor daarna in De Oliphant.

De Duitse bezetter dreigt het in 1944 te slopen. Na felle protesten zien de Duitsers daarvan af. In de jaren zestig volgt dan de derde poging tot afbraak. Dit keer vanwege de plannen om de Rotterdamse haven uit te breiden. Op de plek waar Nieuwesluis en het landhuis staan, moet het nog te graven Hartelkanaal komen.

En dat terwijl in de jaren vijftig een nieuwe bron van inkomsten is ontdekt: watersport. Er is een jachthaven en een zwembad aangelegd. De opleving is van korte duur want halverwege de jaren zestig word duidelijk dat ook het dorp Nieuwesluis moet wijken voor de industrie. De 300 inwoners moeten elders een nieuw bestaan opbouwen.

Het plan Europoort, waarmee Minister Algera van Verkeer en Waterstaat in 1956 akkoord is gegaan, gaat ten koste van de dorpen Nieuwesluis en Blankenburg. Op 13 september 1958 steekt koningin Juliana de eerste spade in de grond en eind 1960 vaart de eerste olietanker de Europoort binnen.

In Nieuwsluis hangt een lijdzame stemming: "Dat er landbouwgrond geofferd moet worden voor de industrie? Ach, we zijn redelijk genoeg om in te zien dat het voor de nationale economie noodzakelijk is", reageert een inwoner. "Maar je voelt pas wat het betekent als het je zelf raakt".

In Heenvliet worden honderd nieuwe woningen gebouwd voor mensen uit Nieuwesluis. De landbouwers uit Rozenburg en de omgeving van Nieuwesluis vertrekken naar de Noordoostpolder. De huizen blijven leeg achter en worden gesloopt. Het gebied zelf wordt deels ontgraven en deels opgespoten, zodat het verdwijnt onder een vijf meter dikke laag zand en aarde.

De Oliphant is een monument en mag niet zomaar worden afgebroken. Na lange discussies en een rechtszaak tot aan de Raad van State wordt er overeenstemming bereikt om het af te breken en elders te herbouwen.

Aanvankelijk zijn er plannen om het nabij Ruïne Ravesteyn neer te zetten, maar uiteindelijk weet Rotterdam het monument in 1970 te kopen. In 1975 begint de afbraak: steen voor steen wordt losgebikt en in containers vervoerd naar Charlois. Op 21 oktober 1977 wordt het daar feestelijk heropend.