Boze burgers, boeven en de boemerang: dit is waarom de nieuwe wet voor gedetineerden een slecht idee is

Op 1 juli is de nieuwe 'wet straffen en bescherming' ingegaan. Meest in het oog springend is dit: gedetineerden komen niet meer standaard na twee derde van hun straf vrij. De voorwaardelijke invrijheidstelling (VI) mag maximaal twee jaar duren. Want een dader die ver voor het einde alweer op vrije voeten komt 'dat voelt onrechtvaardig', zegt minister Sander Dekker voor Rechtsbescherming.

Een voorbeeld. Luciano A. staat woensdag in Rotterdam terecht voor het doodschieten van de 26-jarige Appie in Vlaardingen. Hij heeft bekend. Advocaat Reinier Feiner: "Ik moet hem straks misschien gaan vertellen dat als hij twaalf jaar cel krijgt, hij er tien moet uitzitten. Dat was acht." Hij gaat pleiten voor jeugdstrafrecht, want zijn cliënt was net 18 ten tijde van het delict.

De oude 'tweederde-regeling' was bedoeld om gedetineerden geleidelijk in de samenleving te laten terugkeren. Niet als gunst, maar om te voorkomen dat de veroordeelde weer in de fout gaat als hij vrijkomt. Zeker bij lange straffen is bekend dat het leidt tot 'hospitalisering": de gedetineerde went zodanig aan het leven in de bajes dat hij moeilijk kan aarden in de wereld daarbuiten, die ook nog eens is veranderd. De kans op recidive neemt dan toe.

In de oude situatie was er een lange periode van voorwaardelijke invrijheidstelling, zodat de ex-gedetineerde in de gaten gehouden kan worden. Dat is vaak een hele waslijst aan maatregelen: enkelband, begeleid wonen, behandeling, controle drugsgebruik, locatieverbod etc. Die periode wordt nu sterk beperkt.

Maximaal twee jaar is erg kort, zegt de Raad voor de Rechtspraak in een commentaar, juist omdat bij langgestraften de terugkeer in de maatschappij problematisch is. "Dat kan een negatief effect hebben op het voorkomen van recidive." Ook een lijvig rapport van de Erasmus Universiteit in Rotterdam over de oude VI-regeling waarschuwt daarvoor. Conclusie: het oude systeem werkt eigenlijk prima, niets meer aan veranderen.

Advocaat Feiner bespeurt bij cliënten ook veel onvrede. "Wat heb je eraan om meer dan tien jaar als een kasplantje vast te zitten? Wat zet je dan na die tijd op straat? Juist de inzet op resocialisatie werkt goed. Dit is puur om de vergelding, dat bevredigt de burger misschien op de korte termijn, maar op de langere kan het averechts werken."

Sander Dekker hoopt dat van de strengere detentieregeling een afschrikkende werking uitgaat. Feiner verwijst dat naar het rijk der fabelen. "Neem Luciano en die schietpartij. Hij is 18 en licht verstandelijk beperkt. Denk je dat hij aan een straf heeft gedacht toen hij schoot? Hij heeft helemaal niet nagedacht, dat is het nou juist. Dat beeld van de calculerende boef bestaat amper. Nederland zit vol met domme criminelen."

Dat speelt ook bij een ander aspect van de nieuwe wet: alleen als de gedetineerde zich keurig netjes gedraagt, krijgt hij verlof en komt in aanmerking voor de VI. De Raad voor de Strafrechtstoepassing en Jeugdbescherming (RSJ) verbaast zich daarover. "Gedetineerden met een verstandelijke beperking, stoornis of verslaving zijn onvoldoende of niet in staat om goed gedrag te laten zien."

Reinier Feiner snapt dat ook niet. "De gevangenis is eigenlijk één grote psychiatrische kliniek. Je moet die mensen binnen niet nog eens straffen, maar behandelen. Wat willen we, alleen de sleutel weggooien, of er nog iets aan doen?"

Het ministerie van Dekker belooft dat er vanaf dag één wordt gewerkt aan re-integratie. Feiner vraagt zich af wat dat in de praktijk betekent en wie de nieuwe wet bestudeert, komt vooralsnog geen concrete plannen tegen. Sterker, de plicht van een gevangenis om arbeid aan te bieden, vervalt. Ook daar maakt de RSJ zich zorgen over: werken leidt tot structuur, een zinvolle dagbesteding, sociale contacten en een inkomen. Gaat dat allemaal wegvallen als de crimineel voornamelijk op cel zit?

En dat is nog niet alles. Gedetineerden die aan het einde van hun straf zitten, kunnen vast wennen aan de buitenwereld in het penitentiair programma (PP). Ze wonen en werken dan een paar dagen buiten de bajes en krijgen ook begeleiding en soms behandeling, In de nieuwe wet wordt de PP afgeschaft voor veroordeelden die meer dan een jaar cel hebben uitgezeten. Juist weer die groep dus die extra steun nodig heeft, om recidive te voorkomen.

Bij Exodus Zuid-Holland, een nazorgorganisatie met woonlocaties en ambulante begeleiding van ex-gedetineerden, gaan ze dat mogelijk merken. Directeur Lara van der Well: "Het kan dat individuele langgestraften wegvallen, zonder PP en met de kortere VI. Maar deze mensen en hun hulpvragen zijn er natuurlijk nog wel gewoon. Er zijn nog zoveel mogelijkheden om mensen te bereiken, ook via de reclassering en de gemeenten krijgen we verzoeken. Vergeet niet dat gedetineerden recht op nazorg hebben."

Een probleem kan zijn dat langgestraften zonder veel motivatie ervoor kiezen om de rit uit te zitten en geen hulp vragen. Voor hen is de nieuwe VI dan wel een te kort bruggetje naar de samenleving. "Als het bereiken en motiveren van die groep binnen detentie niet lukt, dan zal de wet inderdaad een negatieve invloed hebben op de recidive."

Van der Well zegt dat de nieuwe wet de nodige onrust en ruis veroorzaakt. "Je vraagt je elke keer af: was het wel nodig? Waarom altijd die stoere taal over 'harder straffen'? We zijn nog zoekende, maar daar komen we wel uit. Ik maak me zorgen over de geringe aandacht voor de veel grotere groep van kortgestraften. 75% van de gedetineerden zit minder dan twee, drie maanden vast en die kunnen we vaak veel lastiger bereiken, juist omdat er in die korte tijd nog geen band kan worden opgebouwd. Over deze groep zegt de nieuwe wet niets."

Het is opvallend dat wie de stukken van het ministerie leest, veelvuldig de woorden 'gevoel', 'rechtvaardigheid' en 'belang slachtoffers' tegenkomt, maar geen onderzoeken of praktijkvoorbeelden die al deze maatregelen ondersteunen. Zo zegt de Raad voor de Rechtspraak: "We missen de onderbouwing voor de tweejaarsgrens bij VI". Onderzoek zoals van de EUR lijkt te worden genegeerd. De RSJ is nog bozer. In het verleden is een gedetailleerd, grotendeels negatief advies gegeven over de wetswijziging. Maar: "Deze adviezen hebben niet geleid tot aanpassingen op hoofdlijnen van de regelgeving. De RSJ betreurt dit."

De gang van zaken lijkt op die rond het taakstrafverbod bij geweld tegen hulpverleners. Vrijwel het hele veld was tegen: reclassering, Raad van State, Raad voor de Rechtspraak, advocatuur en ook bij politie en justitie klonk scepsis. Desondanks wordt het voorstel er nu doorgedrukt en de Tweede Kamer is al akkoord. Het roept een beeld op van de politiek die is losgezongen van de praktijk. Die vooral de behoeftes van de boze burger wil bevredigen: vergelden, straffen, de harde hand.

Advocaat Feiner heeft wel een oplossing: "De politiek moet zich minder met zaken bemoeien, meer op afstand blijven en de uitvoering overlaten aan de instanties zelf."