Maritiem icoon ondergaat grondige opknapbeurt in Friesland

"Wat er allemaal moet gebeuren? Ik kan wel honderd dingen noemen. Je kan beter vragen: wat hoeft niet?” Jitze Stiensma, projectleider bij de Friese scheepswerf Talsma Shipyard windt er geen doekjes om. De restauratie van Graanzuiger 19 is een hele klus. “Het is een totale restauratie, heel rigoureus.”

Terwijl ze toch wel wat gewend zijn in Franeker. Eerder restaureerden ze al vuurtorens, historische havenkranen en oude schepen, maar een graanzuiger stond nog niet op de lijst. Waarom die Rotterdammers dat niet zelf kunnen? "Dat durf ik niet hardop te zeggen, maar in Friesland worden de mooiste producten gemaakt. Dat is zeker waar," aldus Stiensma.

Een graanzuiger, ook wel elevator genoemd, werd aan het eind van de negentiende eeuw veel gebruikt in de haven. Het apparaat zoog met twee enorme luchtpompen en een aantal ‘stofzuigerslangen’ het graan, de bonen en rijst uit een zeeschip en pompte het over op binnenvaartschepen. Het was een revolutionaire uitvinding; waar voor die tijd meer dan honderd havenarbeiders een week nodig hadden om een schip leeg te halen, zorgden elevatoren ervoor dat de klus veel sneller en minder gevaarlijk werd geklaard.

Maar ook de graanelevatoren raakten in onbruik, nadat machines en lopende banden het werk overnamen. Langzaam verdwenen de stoomapparaten uit beeld. De van oorsprong uit Antwerpen afkomstige Stadsgraanzuiger 19 bleef als enige nog werkende stoommachine over. Omdat het zo’n belangrijk stuk maritiem erfgoed is, besloten het Maritiem Museum Rotterdam en Museum aan de Stroom (MAS) in Antwerpen het bijna 100 jaar oude object samen te laten restaureren.

En zo vertrok ruim twee maanden geleden de Stadsgraanzuiger 19 vanuit de Leuvehaven naar Franeker in Friesland. Projectleider Stiensma: “Het was een hele rit, waarbij we veel bekijks trokken en veel foto's zijn gemaakt. We hebben onderweg nog wel een brug geraakt, maar gelukkig is verder alles goed gegaan.”

De graanzuiger is met een duizend ton schepenlift van 80 bij 12 meter opgetild. “We hebben 'm daarna droog gezet en met SMT's (kleine hydraulische wagentjes) de wal opgereden.” De staat van onderhoud viel Stiensma niet mee. ”Hij is ooit vakkundig gebouwd maar de afgelopen vijf jaar is er weinig onderhoud gepleegd, dus er moet veel gebeuren ja.”

Om de week komt een team vanuit Rotterdam en Antwerpen kijken hoe de restauratie verloopt. Ook de vrijwilligers brengen geregeld een bezoek aan de werf. Daaruit blijkt de betrokkenheid, maar ook de zorg: wordt hun graanzuiger wel goed aangepakt? Gerben Nab begeleidt namens het Maritiem Museum de hele technische operatie. Hij loopt met een notitieboekje en fototoestel rond en noteert op- en aanmerkingen.

Nab: "We lopen soms tegen zaken aan die wat ons betreft anders kunnen, en dat bespreken we dan. Maar soms denk ik ook: dat schiet lekker op zeg.” De Rotterdammer heeft het bestek voor de restauratie beschreven en met de werf doorgenomen. Het restauratieplan bevat bijna honderd pagina's: van grote klussen zoals schilderwerk maar ook heel veel kleine klussen.

Nab constateert deze week dat alle belangrijke onderdelen zijn verwijderd om gerepareerd of vervangen te worden. De stoommachine is helemaal ingepakt, zodat er geen slijpsel of stof op de cilinders, slangen en glimmende koperen leidingen kan komen. En een hele ploeg medewerkers bikt en krabt alle oude verflagen eraf, zodat het staal tevoorschijn komt. “Er zitten veel slechte plekken in het staal. Dat gaan ze repareren en in oude staat herstellen.” Maar daar blijft het niet bij. Ook het onderwaterschip moet worden gerepareerd, want daar is opvallend veel oud ijzerwerk tevoorschijn gekomen. Dat moet verwijderd worden en op de oude manier weer aangebracht worden.

Vooraf is goed doorgesproken hoe ver de restauratie moet gaan, vertelt de technisch begeleider. “We hebben ons eerst afgevraagd of we alleen gaan zorgen dat hij niet verder achteruit gaat of dat we hier en daar dingen moeten reconstrueren zoals ze ooit zijn geweest. Daarin hebben we een weg gevonden, samen met het museum, en die wordt deels bepaald door het geld wat we hebben. Maar er wordt zeker ook gekeken naar welke onderdelen extra aandacht verdienen, omdat ze belangrijk zijn voor het verhaal dat we willen vertellen. En sommige reparaties uit de jaren vijftig zijn op zichzelf ook alweer een verhaal en die laten we dan gewoon weer in zicht.”

Hij vergelijkt het project met de restauratie van een oude boerderij. “Als je hier door Friesland rijdt, zie je heel veel prachtige boerderijen. Je kunt zo zien welke is gekocht en opgeknapt door iemand die geen boer is en welke nog in gebruik is. Bij die eerste is de ziel er een beetje uit. Wat wij willen is dat we dit schip helemaal opknappen, maar dat de ziel er nog in blijft of terugkomt. Daarvoor hebben we een aantal onderdelen benoemd die kenmerkend en beeldbepalend zijn, zoals een aantal geklonken stukken. We gaan dus weer klinken. Niet alle stukken, maar wel grote deuren bijvoorbeeld. Ook het hart van het apparaat, de stoommachine, die willen we ook weer zo goed als we hem kunnen herstellen.”

Ook over de kleur is nagedacht. Als de elevator straks weer naar Rotterdam terugkomt, zijn de nu zo kenmerkende gele buizen waardoor het graan wordt gepompt grijs van kleur. Dat geldt ook voor de trap en de deuren, die nu nog blauw zijn omdat de Rotterdamse Graanelevator Maatschappij vroeger veel blauwe accenten had. Nab: “Maar het is een van oorsprong Vlaamse elevator en die waren altijd grijs van kleur en dat wordt hij nu dus ook weer.”

De klus op de werf in Friesland is naar verwachting eind van dit jaar klaar. Daarna wordt in Rotterdam verder gewerkt aan de techniek, de stoommachine en de leidingen. Vanaf 2023 is de volledig gerestaureerde Stadsgraanzuiger 19 weer in volle glorie te bewonderen, deels in Antwerpen en deels in Rotterdam, met een volledig vernieuwde publiekspresentatie.