Waarom belanden arbeidsmigranten op straat in Rotterdam? 'Ze zitten liever hier in de problemen dan in Polen'

Als er over dakloze arbeidsmigranten wordt gesproken, heeft men vaak hetzelfde beeld. Ongewassen, verslaafd en soms zelfs agressief. Toch gaat er meer schuil achter deze gehavende gezichten en vermoeide ogen, verscholen tussen de bosjes en slapend op de bankjes aan het Balkon van de Maashaven. Vorige week liet Rijnmond een viertal dakloze arbeidsmigranten hun verhaal doen. Vrijwel allemaal kwamen ze naar Nederland voor een beter leven, maar dat pakte voor velen niet uit zoals gepland.

Dit jaar publiceerde de gemeente Rotterdam het Actieprogramma EU-arbeidsmigranten 2021-2025. Met dat rapport wil de gemeente een houvast krijgen om de (daklozen)problematiek onder die groep aan te pakken. "In Rotterdam zien we steeds meer Oost-Europeanen zonder werk bivakkeren in tentjes tussen de bosjes van het Zuiderpark en slapen in kelderboxen van portiekwoningen. Dat zien we vooral in wijken die toch al kampen met grote werkloosheid, armoede en andere sociale problemen", schrijft wethouder Richard Moti in het rapport.

"Dit stadsbestuur wil weten wie er in deze stad woont. Toch worden mogelijke oplossingen hiervoor steeds op de lange baan geschoven. Dat vind ik onacceptabel, want de problemen zijn urgent. EU-arbeidsmigranten zijn geen tweederangsburgers en verdienen dezelfde behandeling en bescherming als Nederlandse werknemers", zegt Moti.

In 2017 waren er nog zo'n 24 duizend geregistreerde EU-arbeidsmigranten in Rotterdam, zo blijkt uit cijfers van de gemeente. Begin 2020 werd het totale aantal EU-arbeidsmigranten in Rotterdam op iets minder dan 31 duizend geschat. "Het aantal Europese arbeidsmigranten dat zich met hun gezinnen vestigt in Rotterdam blijft langzaam stijgen en er zijn geen aanwijzingen dat daarin verandering komt", luidt één van de constateringen uit het rapport.

Cijfers over het exacte aantal dakloze arbeidsmigranten in Rotterdam zijn er niet. De meeste van hen staan niet in het BRP ingeschreven met een vast woonadres, waardoor ze uit het zicht van de instanties verdwijnen. De gemeente gaat er daarom van uit dat slechts een kwart van de EU-arbeidsmigranten in Rotterdam ook daadwerkelijk ingeschreven staat.

Daarnaast werkt nog eens een groot deel van de groep die in Rotterdam woont in een andere gemeente. Slechts 21 procent blijkt in de regio Rotterdam te werken. 11 procent is werkzaam in het Westland, 37 procent in andere gemeenten en van 29 procent is niet bekend in welke gemeente ze werken.

Stichting Barka, een van oorsprong Poolse stichting die zich specifiek inzet voor het ondersteunen en begeleiden van arbeidsmigranten in verschillende Europese landen, had in 2020 zo'n 407 dakloze arbeidsmigranten in Rotterdam op haar radar, vertelt voorzitter Magdalena Chwarscianek. Daarvan begeleidde de stichting 139 mensen terug naar hun land van herkomst, 44 van hen wisten nieuw werk te vinden. Ook hielp de stichting 14 personen aan een nieuw paspoort.

"In 2020 hadden we in totaal contact met ongeveer 3500-4000 dakloze en kwetsbare arbeidsmigranten in heel Nederland", vertelt Magdalena. "We kunnen niet zeggen dat er in Rotterdam meer dakloze arbeidsmigranten zijn dan in andere steden. Er zijn bijvoorbeeld wel meer daklozen in Rotterdam dan in Utrecht of Breda of Eindhoven, maar Rotterdam is natuurlijk veel groter."

De meeste migranten komen naar Nederland omdat ze hier vaak meer betaald krijgen voor hun werk dan in hun thuisland. Dat maakt het werken in Nederland aantrekkelijk. Maar de arbeidsmigranten zijn vaak niet goed voorbereid op de risico's die dat met zich meebrengt, legt Magdalena uit.

"De hele manier van werven van arbeidsmigranten moet beter. Het immigratieproces is te breed, te open. Ze nemen iedereen aan, ook mensen met tragische problemen", zegt Magdalena. Volgens haar moeten bedrijven hun verantwoordelijkheid nemen door kritischer te kijken naar de arbeiders die ze naar Nederland halen. "Het zou beter zijn als het iets lastiger was om hierheen te komen. Maar bedrijven willen dat niet. Die willen de goedkope arbeid uit Oost-Europa niet mislopen."

Tijdens de coronacrisis was het volgens Magdalena zelfs zo dat er meer arbeidsmigranten naar Nederland toekwamen dan andersom. "De meeste mensen die wij nu op straat zien, zijn nieuwe daklozen. Dat zijn in veel gevallen mensen die bijvoorbeeld in Polen in de crisis komen door corona of andere problemen en juist dan besluiten om naar Nederland te komen. Of ze hadden al eerder ervaring met werken in Nederland en probeerden juist in coronatijd hier weer te komen werken."

"Ze zitten liever hier in de problemen dan in Polen", legt Magdalena uit. "Zij hebben daar schulden of worden gezocht. Het is vaak niet iets heel serieus, maar iets zoals alimentatieschulden. Als je die niet betaalt, kan je in de gevangenis belanden. De regeringspartij heeft daar de wet aangescherpt waardoor het makkelijk is om voor kleine dingen in de gevangenis te belanden."

Mensen die door Stichting Barka terug naar hun thuisland worden begeleid, krijgen ook daar vaak nog ondersteuning. De stichting legt contact met familieleden, relevante reïntegratietrajecten, woon- en werkprojecten en regelt in sommige gevallen een opname in het ziekenhuis of een verslavingskliniek.

Eenmaal aangekomen in Nederland komen de arbeidsmigranten vaak terecht in huisvesting van hun werkgevers. Het verblijf wordt betaald uit hun salaris. Daarnaast betalen de arbeidsmigranten premies om te zorgen dat ze een zorgverzekering krijgen. Zolang ze werk hebben, hebben ze de zaakjes relatief goed voor elkaar: inkomen, onderdak en een zorgverzekering. Toch zijn de omstandigheden vaak verre van ideaal.

In haar rapport zegt de gemeente "al decennialang dezelfde misstanden aan te treffen". Zo betalen de arbeidsmigranten regelmatig te veel voor hun onderkomen, moeten ze de weinige ruimte die ze hebben delen met anderen en is ook de staat van de huisvesting vaak slecht. Ook doen arbeidsmigranten melding van intimidatie door werkgevers en is hun onderdak veelal gekoppeld aan hun arbeidscontract. Zodra het werk afloopt, bijvoorbeeld in het geval van seizoenswerk of een bedrijfsongeval, valt het vangnet ook weg.

"Er spelen meerdere factoren mee", legt Magdalena uit. "Mensen belanden in een precaire situatie door uitzendbureaus. Die zijn niet altijd malafide, maar eerder inhumaan. Zij maken misbruik van de bestaande systemen en handelen binnen de grenzen van de wet. Bijvoorbeeld door zieke mensen te ontslaan. Zolang deze wetten niet veranderen, zal dit soort situaties blijven voorkomen. Het is vaak niet de schuld van de uitzendbureaus dat de mensen op straat belanden, maar ze maken wel misbruik van het bestaande systeem", vult ze verder aan.

Volgens Magdalena is het vaak dezelfde groep arbeidsmigranten die in de problemen komt. "De mensen die op straat belanden, zijn in de meeste gevallen niet de mensen die goed functioneren. Deze mensen, die dakloos worden en slachtoffer van het systeem zijn, hebben ook andere problemen. Denk bijvoorbeeld aan verslaving, psychische problemen of een gebrek aan een netwerk." Volgens haar is het vaak niet lastig voor deze arbeidsmigranten om een baan te vinden, maar wel om die vast te houden.

Huis- en straatarts Marcel Slockers is maar al te goed bekend met de gezondheidsproblematiek die speelt onder de daklozen in Nederland, waaronder ook de arbeidsmigranten vallen. Wekelijks ziet hij in zijn praktijk zo'n 40 daklozen. De problemen waar zij mee kampen zijn uiteenlopend. "Sommigen hebben een arbeidsongeval gehad op de werkplek, maar het kan ook een val of een longontsteking zijn. Het kan alles zijn waarmee men ook naar de huisarts gaat", zegt Slockers.

In de afgelopen 38 jaar dat hij actief is als straatarts heeft Slockers goed gezien waar het schuurt in de manier waarop arbeidsmigranten worden behandeld. Hij ergert zich met name aan het feit dat arbeidsmigranten zonder werk onverzekerd rondlopen. "Ik begrijp de bedoeling wel. De overheid wil dat mensen die geen werk meer hebben teruggaan naar hun eigen land. Maar als je seizoenswerk doet of ontslagen wordt, duurt het misschien twee à drie weken voordat je weer werk hebt. Als jou in de tussentijd iets overkomt, of je portemonnee wordt gestolen, rol je van het ene probleem in het ander."

Het probleem gaat volgens Slockers verder dan alleen onderdak. De arbeidsmigranten moeten namelijk ingeschreven staan op een adres om een zorgverzekering te krijgen. "Maar stel dat jij een broer met een psychose hebt, en jij hebt een sociale huurwoning. Als hij bij jou komt wonen en zich daar inschrijft, is het inkomen opeens te hoog en wordt jij ook gekort op je huurtoeslag. Daarom willen veel mensen hen wel een onderdak bieden, maar niet dat ze zich inschrijven."

Wanneer de arbeidsmigranten dan op straat belanden, zijn hun opties gering. "Volgens de Nederlandse staat zijn deze mensen geen rechthebbenden", zegt Magdalena. "Ze hebben geen recht op bijstand, sociale voorzieningen of Wmo-steun. Je moet daarvoor minstens 5 jaar in Nederland wonen, maar dat moet bevestigd worden, bijvoorbeeld met een BRP-uittreksel (Basis Registratie Personen), en dat hebben deze mensen vaak niet."

Bij dakloosheid dreigt ook verslavingsproblematiek te ontstaan of te verergeren. "Verslavingsproblematiek wordt alleen maar erger door de stress van het dakloos zijn. Als ze verslaafd raken of al verslaafd zijn, is het niet makkelijk om een oplossing voor hen te vinden. Mensen die met verslaving kampen, zijn extra kwetsbaar op het arbeidsmarkt in een vreemd land." Volgens Magdalena is het daarom van groot belang dat arbeidsmigranten zo snel mogelijk van een nieuwe baan met accommodatie worden voorzien of anders teruggebracht worden naar hun eigen land.

Om meer inzicht te krijgen in de verslavingsproblematiek werkt Stichting Barka ook samen met de stichting Instituut voor Onderzoek naar Leefwijzen & Verslaving (IVO). Zij doet breed onderzoek naar sociaal kwetsbare groepen zoals arbeidsmigranten. Barbara van Straaten, senior onderzoeker bij IVO: "We willen daarmee meer zicht geven op deze groep en haar problemen. Niet alleen op basis van cijfers en registraties, maar ook door verhalen aan te horen. We willen de kwetsbare doelgroep zelf aan het woord laten."

Volgens Van Straaten zijn de arbeidsmigranten in Nederland grofweg op te delen in twee groepen. "Enerzijds de groep die in het thuisland al problemen heeft - bijvoorbeeld met alcohol - en hiernaartoe komt om een leven op te bouwen. Dan zie je vaak dat de problematiek hier voortgezet wordt. Anderzijds is er een groep bij wie dat niet het geval is, maar die hier in de problemen komt. Met name de groep dakloze arbeidsmigranten had in het thuisland al problemen."

Het onderzoek van IVO is nog niet afgerond, maar op basis van de resultaten die al wel bekend zijn, geeft de stichting al advies aan hulpinstanties. "We weten dat snel ingrijpen als er problemen ontstaan belangrijk is om verder afglijden te voorkomen. Maar wat werkt daarin het beste? Daar doen we de komende tijd verder onderzoek naar", legt Van Straaten uit.

Samen met andere straatartsen pleit Slockers al langer voor een humaan beleid gericht op het helpen van de arbeidsmigranten. "In mijn beleving heeft Europa als gemeenschap goede afspraken gemaakt. Als ik varkens naar Italië of kippen naar Roemenië moet vervoeren, zijn er strenge regels, maar bij arbeidsmigranten is dat dramatisch. Zonder arbeidsmigranten ligt er ook geen groente of fruit in de supermarkt. Laten we dus alsjeblieft één Europa zijn en niet alleen voor de dieren, maar ook de mensen zorgen."