Voor altijd de ziel van Rotterdam: dit is waarom de haven nog steeds zo belangrijk is voor de stad

Dat was vroeger wel anders. De tijd waarover Jacobs spreekt is de tijd van bijvoorbeeld de Oude Haven, Wijnhaven en Leuvehaven. Nu kleine haventjes in het centrum, destijds dé havens van Rotterdam.

Jacobs is conservator bij het Maritiem Museum in Rotterdam. Op de tentoonstelling Maritieme Meesterwerken neemt ze ons mee naar een schilderij van de Leuvehaven. Het is gemaakt door Rotterdammer Gerrit Groenewegen. De schilder kijkt vanaf de Vismarkt de Leuvehaven op, richting de Maas. "Precies op de plek waar nu het Maritiem Museum staat", zegt Jacobs.

Dit schilderij uit het jaar 1782 laat goed zien hoe de haven onderdeel uitmaakte van het dagelijks leven van de Rotterdammers. Aan de Leuvehaven staan grachtenpanden waar de Rotterdamse elite woont, aan de kades liggen de schepen. "Het koopvaardijschip dat de zeilen laat drogen is ongetwijfeld een paar dagen eerder aangekomen, heeft de lading gelost en wacht op een nieuwe lading", legt Jacobs uit.

"Als je hier over de kade van de Leuvehaven liep, dan was je in de haven, ook al was je onderweg naar de visboer, je kon er niet omheen dat de scheepvaart overal was."

In 1872 is de Nieuwe Waterweg in gebruik genomen. Vervolgens maakt de haven 'de sprong naar Zuid' zoals dat wordt genoemd. Aan de overkant van de Maas worden havens als de Rijnhaven en de Maashaven aangelegd. Jacobs: "Als je terugkijkt, is dat wel het begin geweest van 'de haven is ver weg' denk ik".

Na Rijnhaven en Maashaven volgt de aanleg van de Waalhaven. Dat is nog altijd de grootste gegraven haven ter wereld. Jacobs' collega bij het Maritiem Jan Briek weet daar alles van. Hij heeft de tentoonstelling De Haven samengesteld. Een tentoonstelling die aan de hand van een aantal tijdvakken de geschiedenis van de Rotterdamse haven verteld.

De aanleg van de Waalhaven is zo'n moment. In 1907 gaf de Rotterdamse gemeenteraad toestemming om de haven te gaan graven. De Waalhaven wordt misschien nu wel een beetje voor lief genomen, maar hij is bijzonder. Briek: "Hij is echt heel groot, vele malen groter dan de Maashaven." Briek vertelt verder over waarom de Waalhaven zoveel groter moest zijn: "Nu liggen schepen aan wal, vroeger lagen ze op boeien of palen in de haven zelf. Ze werden gelost met een elevator, die schepen kwamen helemaal niet aan wal."

Hoe groter de Waalhaven, hoe meer schepen erin kunnen. "Ga er maar naartoe en bedenk dat het met de hand is aangelegd. Vaak met een schop en een kruiwagen, ook wel met graafmachines maar er zit heel veel handwerk en arbeid in. Bizar als je dat bedenkt", zegt Briek.

De havens liggen al lang niet meer in of vlak bij de stad. Eerst het Botlekgebied, daarna de Europoort, vervolgens de Maasvlakte en inmiddels hebben we ook Maasvlakte II. In het dagelijks leven worden Rotterdammers nauwelijks meer herinnerd aan het feit dat ze in een havenstad wonen. Maar trots op de haven zijn de meesten wel.

Dat valt misschien te verklaren uit de na-oorlogse periode. Eerst werd in een paar jaar het verwoeste havengebied weer opgebouwd. Daarna groeide de haven in rap tempo en kon Rotterdam zich in 1962 de grootste haven van de wereld noemen.

"Rotterdammers zijn natuurlijk wel aanpakkers, dat is wel bewezen in de historie", zegt Briek. "Bijvoorbeeld na september 1944 toen de haven platgegooid is door de Duitsers, vijf jaar later was hij alweer op het niveau van voor de oorlog. Ga er maar aanstaan. De hele stad lag in puin." De grootste haven van de wereld is Rotterdam niet meer. "We zijn in 2004 ingehaald door Chinese havens", zegt Jacobs. "Maar Rotterdam is by far de grootste haven van Europa."

Rotterdammers en hun haven. Ze lijken toch onlosmakelijk met elkaar verbonden. Wie hoort er niet regelmatig dat Rotterdam de stad is van mouwen opstropen en aan het werk? Is dat dan gekomen door die na-oorlogse periode waarin de haven zo snel werd opgebouwd en groeide? Briek denkt van niet: "Ik denk dat het van voor de oorlog is. Vroeger lagen die havens midden in de stad en bijna alles was handwerk. Ik denk wel dat daar die mentaliteit vandaan komt. Het was zwaar handwerk, het waren niet zomaar klusjes. Bijvoorbeeld ten tijde van de graanelevatoren werkten mensen in het ruim met die grote zuigbuizen, dat was echt heel zwaar werk. Ik denk dat dat mouwen opstropen daar vandaan komt."

Tot slot neemt Irene Jacobs ons nog even mee naar één van de pronkstukken van de tentoonstelling Maritieme Meesterwerken. Een schilderij met de titel 'Le Port de Rotterdam' van de Franse schilder Paul Signac. Hij kwam eind 19e eeuw naar Rotterdam en schreef op kaartjes naar huis: "Ik ben verbijsterd, ik vind het prachtig, maar ben verbijsterd".

Een moderne havenstad als Rotterdam had Signac namelijk niet verwacht. Hij is één van de Franse schilders met een voorliefde voor Hollandse meesters die zich wilde onttrekken aan de bepalende Franse Academie. De Franse schilders kwamen naar Nederland voor het landschap en de wolkenluchten die ze kenden van Rembrandt en Vermeer.

Signac komt in Rotterdam en ziet een voor die tijd moderne havenstad. Irene Jacobs wordt enthousiast als ze Signacs Le Port de Rotterdam beschrijft: "Al die kleur, het stoom, de rivier, de bedrijvigheid." De Franse schilder werd gegrepen door de Rotterdamse haven. Zijn werk is één van de pronkstukken op Maritieme Meesterwerken.