Wim Pijbes strijdt voor behoud cultureel erfgoed in Rotterdam, maar loopt tegen woud van regelgeving aan: ‘Moet tandje bij’

Hij zegt het in aanloop naar de Open Monumentendagen die dit weekeinde plaats vinden. Droom en Daad neemt met twee projecten deel aan dit landelijke evenement. Het publiek kan een rondleiding krijgen in Fenixloods II op Katendrecht, waar de stichting het Landverhuizersmuseum wil vestigen. Ook het voormalige RDM Veerhuis in Schiemond is voor het eerst open voor publiek. De bedoeling is dat hier een schrijvershuis komt.

De transformatie van Fenixloods II is anderhalf jaar geleden gestart. De zuid- en oostgevel van de voormalige op-en overslagloods uit 1923 zijn inmiddels in oude luister hersteld. De ramen zijn vervangen, de schuifdeuren en karakteristiek kozijnen zijn in de originele kleur groen geschilderd. Ook de muren zijn schoongespoten en weer strak opgetrokken. “Het was een hels karwei, maar alles is vernieuwd. Kwalitatief en op zo’n manier dat we de oude uitstraling van het monument hebben weten te behouden,” constateert Pijbes tevreden.

De steigers van de 127 meter lange gevel aan het Deliplein zijn weggehaald. Een schilder legt de laatste hand aan de kozijnen op de kopse kant bij de Rijnhavenbrug. Het contrast is groot ten opzichte van de vuile gevel aan de rivierkant, waar het restauratiewerk nog moet starten. Binnen valt vooral de grootte van het gebouw op, nu het helemaal leeg is.

Het is een enorme open ruimte, met ‘een woud aan dikke betonnen kolommen’, zoals Pijbes het omschrijft. “Ooit was dit de grootste loods ter wereld. Je kunt het je nu bijna niet meer voorstellen, maar dit complex liep tot aan de kades. Het was een langgerekt pakhuis, ontworpen door architect C.N. Van Goor. Na een brand in 1950 is het opgedeeld in drie delen: Fenixloods I (met woningen), deze Fenixloods II en veevoeder Provimi.”

Na de grootscheepse restauratie wordt hier vanaf 2024 het verhaal verteld van de landverhuizers, die vanaf de kades op Katendrecht de Nieuwe Wereld introkken. Het museum komt op de eerste etage. De begane grond krijgt culturele voorzieningen, horeca en creatieve bedrijven.

Zaag- en boorgeluiden verstoren zo nu en dan het gesprek. “Wat we nu doen is allemaal voorbereidend werk: casco, restauratiewerk, funderingen en leidingen aanleggen. En dat is heel veel, want het is een enorm gebouw. Dingen toevoegen, zoals de bijzondere trap die naar het museum zal leiden, en het vogelkunstwerk op het dak, volgen later.”

Pijbes coördineert niet alleen de verbouwing, maar is ook druk bezig met de werving van de collectie die straks te zien zal zijn in het museum. (Hedendaagse) kunst, fotografie en historische objecten brengen straks het landverhuizersverleden vanuit Rotterdams perspectief tot leven.

De weldoener is ervan overtuigd dat het museum een succes wordt. Ook vanwege het panoramisch uitzicht, dat het Chinese architectenbureau MAD Architects heeft ontworpen voor het dak van het historisch gebouw. “Geloof mij, dit gebouw gaat stralen. Dit wordt straks het mooiste museum van Nederland.”

Terwijl we vanaf de eerste verdieping naar de rivier kijken, vertelt hij over zijn droom voor de toekomst. “Hoe fantastisch zou het zijn als je straks met een watertaxi langs meerdere historische havengebouwen kan varen. Van de Fenixloods, naar Hotel New York, door naar het RDM Veerhuis in Schiemond en Katoenveem in het Merwe-Vierhavengebied. En dan heb je er dus een extra attractie bij en dat is de Maas zelf."

De gesprekken voor zo’n waterverbinding zijn al gaande. Maar voor deze tour langs dit ‘havenerfgoed aan de Maas’ er is, moet eerst nog heel wat spreekwoordelijk water door de rivier stromen. "Rotterdam moet versneld in de klim. We zitten hier niet op een eiland. De wereld draait in een hoog tempo door en daarom mag er wel een tandje bij wat mij betreft."

Hij doelt daarmee onder meer op de in het slop geraakte plannen voor het markante pakhuis Katoenveem. Droom en Daad kondigde in 2019 aan om hier de grootste kunstruimte van Nederland te willen creëren, vergelijkbaar met buitenlandse initiatieven zoals de Tate Turbine in Londen en The Shed in New York. Na de aankondiging is er weinig meer over het project vernomen.

Inmiddels staat het gebouw op instorten en valt er volgens Pijbes elke winter een stuk gevel of dak naar beneden. “We staan te popelen om in het Merwe-Vierhavengebied iets mooi neer te zetten en willen na twee, drie jaar plannen maken eindelijk wel eens aan de slag. Maar te veel meningen, belangen en een woud aan regelgeving zorgen voor vertraging.”

Hij had op meer begrip van de gemeente gehoopt en op de historische kans die zich hier voordoet, maar constateert dat woningbouw op dit moment voorrang boven alles krijgt. “Alleen een stad is meer dan wonen en het Katoenveem en een aantrekkelijk park op de pier kan juist een aanjager worden voor het hele gebied. Ook dan is er ruimte genoeg om de woningopgave te realiseren.”

Ook het verdeelde politieke landschap en de coronacrisis helpen niet bij de realisatie van dit plan, tot duidelijk ongenoegen van Pijbes. “Als je een goede belangenafweging maakt, rekening houdt met de lange termijn en kijkt naar wat er ergens anders in de wereld gebeurt, dan heb je met het Katoenveem een unieke kans om Rotterdam op een fantastische manier op de kaart te zetten.”

Ook de plannen voor het RDM Veerhuis in Schiemond hebben vertraging opgelopen, zij het dat daar de start van de renovatie daadwerkelijk in zicht is. "Er schijnt in dat pand een vleermuis te zitten en die moet er eerst uit voor we aan de slag kunnen. Daarom zijn in de tuin vleermuiskasten opgehangen, in de hoop dat het beestje daarnaartoe verkast. We moeten dat maximaal een jaar de kans geven en kunnen in de tussentijd verder plannen maken en vrienden zoeken.”

Het voormalige veerhuis van de Rotterdamse Droogdokmaatschappij is in 1917 ontworpen door architect Baanders. Het stond op de nominatie om gesloopt te worden. Na protesten zag de gemeente daarvanaf en werd het gebouwtje zelfs bestempeld tot monument. Wie er nu tijdens Open Monumentendag een blik op werpt, zal er nog geen cent voor geven. Het is dichtgetimmerd, de houten lambrisering op de buitengevel breekt af als je het beetpakt en camera’s houden toezicht om verder verval te voorkomen.

Toch ziet Pijbes er veel meer in dan een krot dat normaal gesproken afgebroken zou worden. “Ik kan me voorstellen dat je denkt: 'Die man is gek geworden.' Maar ik zie door de ellende de schoonheid. En het gebouw ligt prachtig aan de rivier. We gaan het zorgvuldig restaureren en een culturele bestemming geven voor de stad.”

Het veerhuis wordt een schrijvershuis ‘waar tekst gaat vloeien’. Pijbes: “Rotterdam heeft een schrijverstraditie met Erasmus, Pietje Bell, Ernest van der Kwast, Wilfried de Jong en noem ze maar op. Spoken word doet het hier ook goed. En we hebben nota bene een dichter als burgemeester. Deze plek wordt een inspiratiebron voor kinderen, jongeren en ervaren schrijvers.”

Hij hoopt dat de initiatieven van zijn eigen stichting en die van andere creatieven en weldoeners de gemeente laten inzien dat het minder slordig moet omgaan met het eigen erfgoed. "Er is een tijd geweest dat Rotterdam alleen maar hoogbouw wilde, maar de geschiedenis van de stad moet je ook blijven koesteren. De erfenis van de stad, waarin je de cultuur en de identiteit van de stad kunt terugvinden, die zit in die gebouwen hier langs de rivier, in de haven. Dat is wat Rotterdam Rotterdam maakt."

Hij verwijst naar Hotel New York, dat ook ooit op de lijst stond om te worden afgebroken. "Dat kun je je nu toch niet meer voorstellen? Godzijdank is er af en toe een crisis, ook in de bouw, waardoor gebouwen blijven staan. En goed dat er types zijn met lef die er een succes van willen maken. Zonder Daan van der Have en Dorine de Vos (de initiatiefnemers van Hotel New York) had de Wilhelminapier zomaar een soort Zuidas in het water kunnen worden. Dat is niet wat je wilt, want dat beeld heb je overal wel. Rotterdam ontleent zijn kracht aan die historische panden. Die moet je koesteren."

Hij doet een dringende oproep aan het stadsbestuur: geef mensen met goede ideeën de ruimte. "Het geld en het publiek is er voldoende. We moeten iets doen, anders raakt Rotterdam, en raakt ook Nederland achterop. En dan gaan andere steden in de wereld er met de buit vandoor."