Hier groeit een ondergronds netwerk als wapen tegen hoge stookkosten

Sliedrecht liep er deze zomer avonden achtereen voor uit. Spektakel over bijna de volle lengte van de lange Thorbeckelaan. Centimeter voor centimeter schoof er een 380 meter lange buis de grond in, voortgetrokken en geduwd door ijzersterke machines met staalkabels. En daarna nog één. En nog één. Hap, slik, weg zei de zompige aarde onder het baggerdorp. Van de halve meter dikke zwarte slang was niets meer te zien.

Eén van de aandachtige toeschouwers die avond was Lucien van der Plaats. Hij overziet sinds ruim twee jaar als projectleider Sliedrecht-Oost Aardgasvrij. Het project is er op initiatief van de gemeente Sliedrecht en afvalverbrander HVC en is onderdeel van het nationale Programma Aardgasvrije Wijken. Sliedrecht is niet de enige plek waar een warmtenet met landelijke subsidie wordt aangelegd. In onze regio verdwijnen ook in Rotterdam-Pendrecht de gasbuizen en verschijnt een warmtenet. Met de verworven kennis uit de zogenoemde proeftuinen moeten in de toekomst miljoenen Nederlandse huizen aan het warmtenet worden aangesloten.

"We regelen de overstap voor bewoners en denken in het hele proces met ze mee", zegt projectleider Van der Plaats. "Aansluiten kost veel geld. Soms 20 duizend tot 25 duizend euro. Dat betalen wij nu grotendeels met geld van het rijk. Soms moeten radiatoren worden aangepast en leidingen verlegd. Ook wordt een warmtewisselaar geplaatst en soms moet het gasfornuis worden vervangen." Kookt iemand al met inductie, dan is de eigen bijdrage vijfhonderd euro. Moet ook het fornuis vervangen worden dan is die bijdrage wat hoger: tweeduizend euro. Voor dat bedrag wordt de hele woning klaargemaakt voor het warmtenet. Soms betekent dat ook betere isolatie, om de warmte binnen te kunnen houden.

Zeventig graden
Kort door de bocht gezegd mag Sliedrecht met een flinke zak geld, een kleine vier miljoen, kijken hoever het komt om 900 huishoudens van het gas af te krijgen. Dat is prettig voor het dorp, het Klimaatakkoord van Parijs zegt immers dat we in 2050 geen gebruik meer maken van aardgas. Maar het experiment is ook om te leren welke obstakels er in de toekomst ook op andere plekken genomen moeten worden. Nu de gasbuizen verdwijnen uit Sliedrecht, worden die hobbels nu langzaam maar zeker duidelijk. De grootste uitdaging lijkt niet de techniek, maar de mensen.

Op een herfstige, maar zonnige middag, laat Lucien van der Plaats het hart van hele systeem zien. "Dit is de tijdelijke warmtecentrale voor ons warmtenet in Sliedrecht-Oost. Van hieruit gaat water met een temperatuur van zeventig graden Celsius door de buizen richting de huizen. Dat is in de meeste gevallen warm genoeg om je huis te verwarmen en sowieso warm genoeg om lekker te douchen." Het woordje 'meestal' zit in de omvang van de radiatoren of verwarming en de mate van isolatie. Vliegt de warmte zo weer weg vanwege slechte isolatie, dan is zeventig graden aan de magere kant.

De projectleider is er trots op dat het warmtenet werkt, maar toch juicht zijn hart nog niet helemaal als hij de grijze ijzeren containers met dito schoorstenen ziet. "Het systeem is gasgestookt. Voor nu dan. Mensen moeten ook in deze ontwikkelfase warmte krijgen. Over twee jaar ligt er een dikke buis van de verbrandingsovens in Dordrecht naar Sliedrecht. Daarmee kunnen we de warmte gebruiken die vrijkomt bij het verbranden van rioolslib. Die warmte vervliegt nu." Rioolslib is wat er overblijft na het zuiveren van afvalwater. Ook nu gaat dat al de oven in. Maar Van der Plaats denkt verder dan een buis uit Dordt. "Over een jaar of zes, hopen we, is het plaatje compleet als we overstappen op geothermie."

Dat toekomstbeeld van Van der Plaats is warmte door de buizen die wordt gehaald uit diepe aardlagen, waar de temperatuur hoog is. De Sliedrechtse politiek moet nog een besluit nemen, maar een boorput aan de rand van het dorp met een diepte van kilometers wordt overwogen. Als voldoende huizen, bedrijven en flats een aansluiting krijgen op het warmtenet is dat straks de manier hoe de inwoners van Sliedrecht het warm krijgen. Al kan dat nog zeker een jaar of zes duren en is de installatie peperduur. Al met al onzeker dus. Tot zover warmte uit alles wat het riool ingaat.

Helemaal revolutionair is het niet wat er gebeurt in Sliedrecht, zegt Lucien van der Plaats. "Een aantal grote steden, zoals Utrecht en delen van Rotterdam, had al een warmtenet. Maar die warmte is niet duurzaam. Dat is het verschil met hier. Wat we bewoners verder kunnen bieden is een relatief goedkope overstap en veel praktische hulp. Ik geloof dat dit een mooie kans is."

Dan nu naar de mensen om wie het uiteindelijk gaat. Met de huurders in Sliedrecht-Oost loopt het voortvarend. Er worden hele flats aangesloten, er staat een verzorgingscomplex op de nominatie en losse huurwoningen met een voortuin krijgen de inmiddels welbekende zwarte ader onder hun tuinpad gelegd. In de Staatsliedenbuurt stroomt al warm water naar ruim honderd nieuwgebouwde huurwoningen. Dat komt omdat huurders niet zelf beslissen, maar vooral ook omdat Liesbeth Marchesini gelooft in het stelsel in de aarde.

De directeur-bestuurder van de plaatselijke woningcorporatie Tablis Wonen herinnert zich het moment nog goed dat het warmtenet voor het eerst ter sprake kwam. Marchesini: "Het was eind 2016 en ik was net in dienst. De situatie was toen: we gaan de Staatsliedenbuurt herbouwen en we hangen daar cv-ketels in. Zo was dat voorzien in de bestektekeningen."

Dat veranderde toen afvalverbrander HVC nieuwe plannen ontvouwde: warmte voor Sliedrecht uit de ovens in Dordrecht. "Ik dacht: nou, dat zullen we nog wel eens zien, zo'n vaart loopt dat allemaal niet. Het klimaatakkoord was er nog niet en de urgentie was gewoon minder. Maar toen begon Groningen te schudden door alle boringen en moesten we in 2050 van het gas af. Binnen een jaar was het perspectief totaal gekanteld en was voor iedereen duidelijk dat dit hét moment was om wat te doen. Door de cv-ketels op de tekening ging een streep."

"Een warmtenet aansluiten is duur, maar we maakten dat geld vrij, want we geloofden erin. En met ons de gemeente Sliedrecht. Er kwam subsidie van het rijk, die het interessant vond wat hier gebeurde. Veel inwoners van Sliedrecht deden mee, huurders stelden zich constructief op. Die beseften, denk ik, dat ze de wereld moeten doorgeven aan hun kinderen. Het was zelfs zo dat huiseigenaren aan de rand van de wijk zich meldden toen ze hoorden van het warmtenet: kunnen wij ook aangesloten worden?"

In het appartement van Sharon Schuil (26) is het in ieder geval prettig als we binnenkomen. "Ik woon hier drie jaar en ben tevreden over het warmtenet. Het is warm, de stookrekening is laag en koken op inductie gaat goed." Nee, geen klachten bij de huurster. Ook al gaat Schuil binnenkort verhuizen naar haar eerste koopwoning, het warmtenet zou ze best mee willen nemen.

(foto gaat verder onder de tekst)

Marchesini geeft toe dat er ook huurders waren die wél moesten wennen. "Omdat de warmte van verder weg komt dan bij een cv, duurt dat even. 's Nachts moet je het dus ook niet helemaal laten afkoelen." Met hele flats en appartementencomplexen tegelijk gaat het lekker snel met het warmtenet in Sliedrecht-Oost. Het proeftuin-gebied met 2100 'woonunits' telt niet minder dan 1200 huurwoningen.

De grote uitdaging zit hem in de 900 huishoudens die eigenaar zijn van hun woning, erkent Lucien van der Plaats van Sliedrecht-Oost Aardgasvrij. "We moeten eerst luisteren. Echt heel goed luisteren en daarna vaak praten als Brugman. Ik ben er eerlijk in, dat hebben we onderschat." Kort door de bocht had de projectleider verwacht dat het woordje duurzaamheid alle deuren zou openen. Dat bleek ingewikkelder te liggen. Er was argwaan en er waren zorgen. Het woordje 'portemonnee' bleek verder belangrijker dan gedacht. "Er doen nogal wat verhalen de ronde."

"Mensen vinden duurzaamheid belangrijk. Maar de portemonnee gaat uiteindelijk vaak voor. Er is maar één leverancier van warmte aan het warmtenet. Wat als je je energie afneemt van een monopolist? En wat gebeurt er allemaal in mijn woning? Wat wordt er opengebroken, wat wordt er aangepast? Wat haal ik allemaal in huis? Krijg ik het wel warm genoeg gestookt? Die zorgen los je niet even op met een informatieavond of een brief."

Van deur naar deur ging het vervolgens. "We moeten echt langs ieder huis. Iedereen heeft zijn wensen, ideeën en behoeften. Het is maatwerk, woning voor woning. Wat als de radiatoren te klein zijn? Wat als er nieuwe leidingen door het huis moeten? Elektrisch koken, hoe gaat dat? Voor maatwerk kunnen we het subsidiegeld inzetten. Dat regelen wij, we willen ontzorgen. Maar het is vaak best veel tegelijk."

Dat bleek tijdens een rondgang door de eerste straat met koopwoningen. Acht van de 46 huiseigenaren toonden interesse. Vijf bleken dicht genoeg bij elkaar te liggen om goed te kunnen worden aangesloten. Het bleek voldoende om het project in de straat voorlopig door te zetten. De huiseigenaren moeten nog wel een definitief akkoord geven op basis van het plan dat voor ze wordt gemaakt. Van der Plaats: "Dat was best een opluchting." Ook een leermoment. Want op veel vragen bleek een goed antwoord te geven.

Wat nadrukkelijk speelde tijdens de eerste oriënterende gesprekken was de coronapandemie. Gesprekken vonden vaak op afstand plaats en dat bleek minder goed te werken. Heb je persoonlijk contact en zit je thuis bij iemand op de bank, dan willen meer mensen een voorstel, is wat men bij Sliedrecht-Oost Aardgasvrij hoopt. Nu het weer kan, gaat de medewerkers alle huizen langs.

"Consumenten zijn bijvoorbeeld beschermd door de warmtewet. Het warmtenet kent een monopolist die warmte levert, maar die mag geen onredelijke bedragen vragen. Al betekent de huidige warmtewet ook dat de prijzen voor het warmtenet gekoppeld zijn aan die van gas. Dat was oorspronkelijk als veiligheidsmechanisme bedoeld, maar met de hoge gasprijs is dat niet handig. We verwachten dat die koppeling wordt losgelaten als er een nieuwe warmtewet komt. Het is verder een degelijk systeem dat maar heel weinig storingen kent."

Om zo goed mogelijk de gesprekken in te gaan, polsen de medewerkers van de proeftuin hun presentaties eerst bij een zeer kritische groep bewoners. Aan de hand van hun beschietingen worden de plannen aangepast en gaan ze vervolgens de wijk in. "We willen niemand overtuigen, maar wel mensen écht laten nadenken en ze de beste keuze voor zichzelf laten maken." Alternatieven zijn bijvoorbeeld wachten op nieuwe technieken of de aanschaf van een warmtepomp. Die kan soms zonder gas werken, maar verbruikt wel relatief veel elektriciteit en vraagt om een gedegen isolatie van de woning.

Soms zijn er ook overwinningen. Van der Plaats: "De gesprekken voeren vind ik al leuk. Mensen zeggen vooraf: jij gaat mij niet overtuigen. Dan denk je mee en gaan mensen anders tegen de zaak aankijken. Aan het eind zeggen ze dan: nou, ik ga er toch eens over nadenken. Zo was er iemand die zelfs met de wethouders is gaan praten, omdat hij zo radicaal tegen het warmtenet was. Die is er na een paar gesprekken met de wethouder en met mij toch zo in gaan geloven dat hij nu ambassadeur is. Die zegt nu: 'laat mij maar naar mijn buren gaan. Ik denk dat ik wel met ze kan praten.' Zo iemand heb je nodig in de buurt."