VERGETEN VERHALEN

Vijf bijzondere momenten uit de geschiedenis van de Nieuwe Waterweg die woensdag 150 jaar bestaat

werkzaamheden voor de aanleg van de Nieuwe Waterweg (ca 1866)
werkzaamheden voor de aanleg van de Nieuwe Waterweg (ca 1866) © Stadsarchief Rotterdam
Met een schep gegraven en uitgegroeid tot de belangrijkste levensader van de Rotterdamse haven: de Nieuwe Waterweg. Dit stukje rivier bestaat deze week 150 jaar. Op 9 maart 1872 vaart het eerste schip over de Nieuwe Waterweg naar buiten. Het is stoomschip Richard Young uit Engeland.
In oktober 1866 zet de Prins Willem, de oudste zoon van koning Willem III, de eerste spade in de grond. De aanleg van wat 'de nieuwe waterweg van Rotterdam naar zee' wordt genoemd, is begonnen. De Nieuwe Waterweg staat aan de basis van de groei van de Rotterdamse haven.
De kruiwagen en schep waarmee prins Willem de starthandeling verricht
De kruiwagen en schep waarmee prins Willem de starthandeling verricht © Fotocollectie RVD
Negentig jaar na de ingebruikname van de Nieuwe Waterweg wordt Rotterdam de grootste haven van de wereld: in 1962 wordt New York ingehaald. Daarna is Rotterdam ruim veertig jaar lang de grootste haven van de wereld. In 2004 neemt Shanghai het stokje over, al is Rotterdam nog altijd veruit de grootste haven van Europa.
Zonder Nieuwe Waterweg geen grootste haven van de wereld. Rotterdam staat heel 2022 op verschillende manieren stil bij het 150-jarig bestaan van dit belangrijke stukje rivier. Bij Rijnmond kijken we naar de vijf meest bijzondere momenten in de afgelopen 150 jaar.

1. Het eerste schip

We kunnen natuurlijk niet om 9 maart 1872 heen: de dag dat het eerste schip over de Nieuwe Waterweg voer. Het is de Richard Young. Bijna zes jaar is er gewerkt aan de dan vier kilometer lange nieuwe waterweg van Rotterdam naar zee. Een officiële naam heeft het nieuwe stukje waterweg dan nog niet. Dat die nieuwe waterweg uiteindelijk de Nieuwe Waterweg gaat heten, is niet heel verrassend.
Het is een ontwerp van Pieter Caland, die met deze nieuwe waterweg de bereikbaarheid van de haven van Rotterdam voor grote zeeschepen moet verbeteren. Rotterdam is halverwege de 19e eeuw al een belangrijke havenstad in Nederland, maar wordt door het verzanden van de Nieuwe Maas voor grote zeeschepen steeds moeilijker bereikbaar. Grote schepen moeten omvaren via Dordrecht en het Haringvliet en dat kost ze soms dagen.
In 1863 wordt het besluit genomen om een nieuwe waterweg aan te leggen zodat Rotterdam beter bereikbaar wordt. De regering vindt dat Rotterdam niet mag worden voorgetrokken op Amsterdam, dus ook de hoofdstad krijgt een nieuw kanaal naar zee: het Noordzeekanaal.
In tegenstelling tot het Noordzeekanaal heeft de Nieuwe Waterweg geen sluizen waardoor Rotterdam vanaf 9 maart 1872 zonder obstakels te bereiken is voor zeeschepen. De Richard Young is de eerste die gebruik maakt van deze nieuwe verbinding naar zee. De Nieuwe Rotterdamsche Courant schrijft daarover: “In tegenwoordigheid van vele belangstellenden en deskundigen is de eerste zeestoomboot, de Richard Young van de Great Eastern Railway-Company, varende tussen Rotterdam en Harwich, door den nieuwe Maasmond naar zee gestoomd. Met dit grote feit wensen wij Rotterdam van harte geluk.’
Algemeen Handelsblad 11 maart 1872: het eerste schip is goed en wel in zee gekomen
Algemeen Handelsblad 11 maart 1872: het eerste schip is goed en wel in zee gekomen © Delpher
Het volgende schip dat over de Nieuwe Waterweg vaart is op 11 maart 1872 opnieuw een stoomboot op weg naar zee. Dit schip heet 'de Feijenoord'. Pieter Caland gaat er bij het ontwerp vanuit dat de rivier niet opnieuw zal verzanden. Maar dat gebeurt al snel wel. In 1876 begint het baggeren om de Nieuwe Waterweg de vereiste diepte te geven. Dat lukt uiteindelijk pas in 1885. De kosten voor het hele project worden hiermee behoorlijk overschreden.
Kort na het overlijden van Caland in 1902 wordt er in Rotterdam een straat naar hem vernoemd. In 1907 wordt het Calandmonument onthuld: een fontein. Het monument staat sinds 1939 op de Veerkade in het Scheepvaartkwartier.
Naast de straat kennen we inmiddels ook de Calandbrug, het Calandkanaal en één van metrolijnen in Rotterdam heeft lang de Calandlijn geheten. In de collectie van het Maritiem Museum is de aktetas van Pieter Caland opgenomen. Zijn kleinzoon heeft de tas in 1962 aan het museum geschonken.

2. De Nieuwe Waterweg slokt het Scheur op

De Nieuwe Waterweg is in 1872 zo'n vier kilometer lang. Inmiddels is deze wat langer. Dat komt door de aanleg van de Tweede Maasvlakte. Ver voordat de Nieuwe Waterweg wordt gegraven, gaan schepen via de Nieuwe Maas van zee naar Rotterdam. "Als je van zee binnenkwam, stuitte je meteen op het eiland Rozenburg. Dat lag midden op de rivier", zegt de stadsarchivaris van Vlaardingen, Harm Jan Luth. "Je kon bovenlangs, via het Scheur. En onderlangs langs Brielle, via de Nieuwe Maas."
Op deze kaart uit ongeveer 1741 is goed te zien hoe schepen van zee de rivier op komen en dat het eiland van Rozenburg midden op die rivier ligt.
kaart uit de periode 1741-1745
kaart uit de periode 1741-1745 © Museum Vlaardingen
De Nieuwe Waterweg wordt gegraven door de duinen bij Hoek van Holland, dat dan nog bij de gemeente ’s-Gravenzande hoort. Vanaf 1872 komen schepen van zee de Nieuwe Waterweg op om vervolgens het Scheur over te gaan en verderop via de Nieuwe Maas naar de havens van Rotterdam te varen.
Het Scheur is dus al eeuwenoud. Maar de naam is inmiddels veel minder bekend dan de Nieuwe Waterweg. Sterker nog, de Nieuwe Waterweg lijkt het Scheur te hebben opgeslokt. Nog altijd is de Nieuwe Waterweg het eerste stukje van zee richting Rotterdam. Vanaf de Maeslantkering heet de rivier het Scheur. Die loopt tot waar de Oude Maas erbij komt. Verder landinwaarts is het de Nieuwe Maas.

Maassluis, Vlaardingen en Schiedam niet aan de Nieuwe Waterweg

Harm Jan Luth ijvert al jaren om de juiste benaming van het stukje rivier terug te krijgen. Op allerlei plekken en in de volksmond wordt gesproken over de Nieuwe Waterweg als het om het Scheur gaat. “Maassluis, Vlaardingen en Schiedam liggen niet aan de Nieuwe Waterweg”, zegt Luth.
“Ergens in de jaren ’80 heeft een ambtenaar van Rijkswaterstaat een fout gemaakt, hij liet de Nieuwe Waterweg doorlopen. Dat is in 2013 rechtgezet, maar bijvoorbeeld op Google Maps staat het nog altijd fout.”
Stukje bij beetje hebben de inspanningen van Luth resultaat. Steeds vaker wordt de goede naam gebruikt. “Mensen mailen mij ook als ze zien dat ergens Nieuwe Waterweg wordt gebruikt waar het Scheur moet zijn”, zegt Luth. “Dan stuur ik weer een berichtje.”
Door de Nieuwe Waterweg ontstaat er in 1872 een nieuwe waterweg van Rotterdam naar zee. De benaming zonder hoofdletters klopt dus wel als het om het hele stuk gaat maar Nieuwe Waterweg met hoofdletters is het korte stukje tussen zee en de Maeslantkering.
Kaart uit 1900
Kaart uit 1900 © Streekarchief Voorne-Putten

3. Goudmijn, goudkoorts en goudroof

Op 11 mei 1940 vertrekt Loodsboot 19 vanuit Rotterdam met 937 goudstaven over de Nieuwe Maas richting Nieuwe Waterweg. De goudstaven komen van het Rotterdamse filiaal van de Nederlandsche Bank aan de Boompjes. Het goud dat daar wordt bewaard, moet worden veilig gesteld en naar Engeland worden vervoerd. Eerder is de goudvoorraad van de Nederlandsche Bank in Amsterdam al per schip naar Engeland gebracht.
Een dag nadat de Duitsers ons land binnenvallen, is de goudvoorraad uit het Rotterdamse filiaal weggehaald. De Nederlandsche Bank aan de Boompjes ligt vlakbij het noordelijke brughoofd van de Willemsbrug en bevindt zich daarmee midden in het front. "Ik kan me voorstellen dat ze de goudstaven via de achterdeur in auto's hebben geladen", zegt historicus Edwin Ruis. Hij heeft onderzoek gedaan naar het verhaal over de goudstaven. Het goud wordt met auto's vanaf de Nederlandse bank naar de Lekhaven gebracht. Daar wordt het overgeladen op Loodsboot 19. Het schip moet de goudvoorraad naar de Nieuwe Waterweg bij Hoek van Holland brengen. Daar ligt een Brits torpedoschip te wachten om het fortuin naar Engeland te varen.
Maar Loodsboot 19 zal de Nieuwe Waterweg nooit bereiken. Ter hoogte van Vlaardingen vaart het schip op een Duitse magnetische zeemijn. Een explosie volgt en het schip breekt in tweeën. Het schip met de kostbare lading zakt naar de bodem. Zestien bemanningsleden komen om, zes overleven het. "Het was daar een vrij ondiep stuk. Als je daar op een zeemijn vaart, krijg je de maximale klap", verklaart Ruis.

Het goud in handen van de Duitsers

Na de capitulatie laten de Duitsers het goud bergen. In totaal worden tussen juni en oktober 1940 816 goudstaven van elk 12,5 kilo omhoog gehaald. Het goud valt meteen in Duitse handen. De Nederlandse opgravers zijn daardoor minder gemotiveerd om te zoeken. De resterende 121 goudstaven blijven op de bodem van de rivier liggen.
Pas een jaar na de bevrijding van mei 1945 komen de goudstaven weer onder de aandacht. Er wordt een goudstaaf omhoog gehaald bij het baggeren van de rivierbodem. "In 1946 vinden baggeraars er een stuk of tien", zegt Edwin Ruis. In 1947 lijkt de plaats gevonden te zijn waar Loodsboot 19 is gezonken, want in het voorjaar komen er meer dan honderd blokken goud boven water. Kranten staan er in die dagen bol van. De termen 'goudschat', 'goudmijn' en 'goudkoorts' worden gebruikt voor de zoektocht en de opwinding over het terugvinden van het in 1940 gezonken goud.

Achterover gedrukt

Een paar Sliedrechtse baggeraars kunnen de verleiding kennelijk niet weerstaan. Ze drukken drie of vier goudstaven achterover. Geruchten hierover doen al gauw de ronde. Begin 1949 praat één van hen in een dronken bui zijn mond voorbij. Niet lang daarna volgt een aantal arrestaties. Op 14 juni 1949 doet de Rotterdamse rechtbank uitspraak in de zaak tegen de baggeraars: de schipper, de machinist en drie dekknechten worden veroordeeld tot celstraffen van drie tot zes maanden.
Twee Rotterdamse goudsmeden die verdacht worden van heling van de goudstaven krijgen ook straf. De één moet twee maanden de cel in en 250 gulden boete betalen. De ander krijg een half jaar voorwaardelijke celstraf en een boete van 2000 gulden.
En wie een beetje rekent, komt erachter dat het totaal aantal van de gevonden goudstaven niet op 937 staat. Betekent dat dat er nog iets ligt ergens op de bodem van de Nieuwe Maas, het Scheur of de Nieuwe Waterweg? "Die kans is erg klein", zegt Ruis. "Je kan natuurlijk niet uitsluiten dat iemand nog een goudstaaf achterover gedrukt heeft. Maar logischer is dat het goud met het baggeren is opgevist en ergens in de Noordzee is uitgespuwd."

4. De aanleg van de Maeslantkering

Niet alleen de Nieuwe Waterweg viert in 2022 een jubileum. Ook de Maeslantkering bereikt een mooie leeftijd: het is 25 jaar geleden dat dit sluitstuk van de Deltawerken in gebruik genomen is. Op 10 mei 1997 opent toenmalig koningin Beatrix de waterkering in de Nieuwe Waterweg.
De enorme beweegbare deuren van de Maeslantkering zijn de grootste ter wereld. De ene ligt op de landtong Rozenburg, de andere aan de overkant van de Nieuwe Waterweg in Hoek van Holland. Bij verwacht hoog water worden de twee deuren naar elkaar gebracht waardoor ze de Nieuwe Waterweg afsluiten en het achterland beschermen.
Aanvankelijk zou er geen stormvloedkering in de Nieuwe Waterweg komen om de scheepvaart niet te belemmeren. Maar ondanks dat de Maeslantkering honderden miljoenen heeft gekost, is dat goedkoper dan het verhogen van de dijken in het achterland. De Maeslantkering is tussen 1991 en 1997 gebouwd.
De kering is volledig computergestuurd. Het is de computer die de beslissing neemt of de kering moet sluiten. Dat gebeurt bij de te verwachten waterstand van 3 meter boven NAP bij Rotterdam en 2,9 meter boven NAP bij Dordrecht.
De eerste keer dat de deuren van de Maeslantkering de Nieuwe Waterweg afsluiten vanwege hoog water en een straffe noordwestenwind is op 8 november 2007. Op 3 januari 2018 sloot de kering voor het laatst vanwege de storm. De Maeslantkering wordt elk jaar aan het begin van het stormseizoen getest. Daar komen vaak honderden mensen naar kijken.

5. De blokkade van de Nieuwe Waterweg

Lange tijd vormt de Nieuwe Waterweg dus samen met het Scheur en de Nieuwe Maas de toegang tot de Rotterdamse haven. Pas in de jaren '50 en '60 van de vorige eeuw worden de Botlek en Europoort ontwikkeld, later de Maasvlakte en inmiddels is er ook de Tweede Maasvlakte. Het havengebied bevindt zich nu niet meer in de stad maar daarbuiten. Maar tijdens de Tweede Wereldoorlog (1940-1945) is dat nog wel zo.
In het najaar van 1944 rukken de geallieerden op. De Duitse bezetter zoekt een manier om te voorkomen dat de geallieerden over de waterweg van zee naar Rotterdam opstomen. Ze bedenken een plan om de rivier te blokkeren met schepen. Voor de geallieerden en de Nederlandse regering in ballingschap zou dat een ramp betekenen, mede vanwege de aanvoer van hulpgoederen na de bevrijding. De Duitsers zetten hun plan in werking. De Zuiderdam en de Dinteldyk van de Holland Amerika Lijn worden eind september 1944 op het Scheur ter hoogte van Maassluis tot zinken gebracht. De Prins Willem V en de Baud volgen begin oktober.

Opdracht uit Londen: 'breng Westerdam tot zinken'

De opening die overblijft, wil de Duitse bezetter met een groot schip dichten. Om de hele waterweg naar Rotterdam af te sluiten is de Westerdam nodig. Het passagiersschip van de Holland Amerika Lijn ligt dan in de Merwehaven. Vanuit Londen komt het bericht naar het Rotterdamse verzet: breng de Westerdam tot zinken. Alleen zo kan een blokkade van de waterweg voorkomen worden.
Het is een risicovolle operatie in de donkere, koude nacht van 16 op 17 januari in 1945. Met kano's steken leden van het verzet vanuit Heijplaat de Maas over. Ze weten ongezien vijf zogeheten limpets aan de Westerdam te bevestigingen. Limpets zijn kleefmijnen met een tijdcapsule. De verzetslieden roeien terug naar Heijplaat en in de ochtend van 17 januari klinken doffe klappen in de Merwehaven. De limpets klappen en de Westerdam zinkt naar de bodem. De blokkade van de waterweg is voorkomen!
In Rotterdam zijn het hele jaar verschillende activiteiten rond het 150-jarig bestaan van de Nieuwe Waterweg. Onder meer het Maritiem Museum en het Historisch Genootschap Roterodamum staan stil bij het jubileum.
Werkzaamheden tijdens de aanleg van de Nieuwe Waterweg (ca. 1866)
Werkzaamheden tijdens de aanleg van de Nieuwe Waterweg (ca. 1866) © Stadsarchief Rotterdam

💬 WhatsApp ons!
Heb jij een tip voor de redactie? Stuur ons een bericht, foto of filmpje via WhatsApp ons of Mail: nieuws@rijnmond.nl