Illegaal in Nederland, ongewenst in het thuisland: groeiende groep ouderen leeft zonder papieren op straat in Rotterdam

Om te begrijpen waarom die groep oudere mensen zonder papieren in Nederland groeit, moeten we dertig jaar terug in de tijd. In de jaren 90 kwam er strengere wetgeving voor buitenlanders in Nederland. Een verblijfsvergunning krijgen werd lastiger. Nu, zo'n dertig jaar later, zien organisaties dat mensen die op jonge leeftijd naar Nederland kwamen ouder zijn geworden en nog steeds niet de juiste papieren hebben.

Nu ze 50, 60, 70 jaar zijn, krijgen ze specifieke behoeften en problemen, ziet predikant Ranfar Kouwijzer van de Pauluskerk in Rotterdam, een veilige haven voor dak- en thuislozen. "Ze kregen altijd hulp van anderen of verdienden op hun eigen manieren geld om van rond te komen. Nu ze ouder worden en bijvoorbeeld fysieke klachten krijgen, is het steeds lastiger om zichzelf te redden, legt Kouwijzer uit.

Als Imad op straat loopt, voelt hij zich midden tussen de ‘normale’ mensen af en toe een geest. Alsof hij niet echt bestaat. Iedereen om hem heen heeft papieren, werk, een huis, kinderen. Hij niet. "Ik heb een aantal jaar met toestemming in een kelder van een aardige man gewoond. Ik moest stil zijn zodat mensen mij niet ontdekten. Het was fijn dat ik daar kon verblijven, maar ik voelde me ongedierte omdat het zo stil en stiekem moest. Een rat."

Imad laat tekeningen zien. Een Rottweiler, een herdershond, Mel Gibson, Linda Evangelista. Ze zijn haartje voor haartje met een simpele pen getekend en levensecht. 31 jaar geleden vluchtte Imad uit Algerije vanwege een veranderend regime, vertelt hij. "Dissidente onderdanen werden vermoord. Ik was kunstenaar en tekeningen mochten niet van het strenge regime. Portretten al helemaal niet. En ik maakte juist veel portretten. Dus moest ik weg om te overleven."

In Nederland aangekomen ontmoette hij andere Algerijnen. Die zeiden: vraag geen papieren aan, want ze sturen je rechtstreeks terug.

Imad zat meerdere keren maandenlang in vreemdelingendetentie. "De overheid probeerde me dan terug te sturen naar mijn thuisland. Dat mislukte. Geen enkel land wilde mij helpen zodat ik die kant op kon. Toen zetten ze me weer zonder hulp op straat."

Terug naar Algerije is dus geen optie. Hij heeft het verschillende keren bij het consulaat geprobeerd, maar telkens kreeg hij een ‘nee’. Imad wil inmiddels ook niet meer terug, zegt hij. "Ik heb in Algerije niets meer. Mijn ouders en broer zijn overleden. Nederland is mijn land nu. Hier voel ik me thuis. Ik ben ook voor Feyenoord en voor Oranje."

Nu voelt Imad zichzelf oud worden. "Mijn gezondheid verslechtert. Ik heb een hernia, ik kon opeens amper lopen." Maar waar de meeste mensen van zijn leeftijd een mooi leven hebben opgebouwd, heeft hij niets. "Geen vrouw, geen kinderen, geen huis, geen werk, geen papieren. Niets, niets, niets en niets."

Hij voelt zich soms als Job uit de bijbel, beproefd. Maar bij alles wat hem overkomt, dankt hij zijn God. "Het uitzicht dat er een hiernamaals is, waar ik gewoon thuis ben bij God en me niet hoef te schamen, houdt me op de been. Voor de hemel heb ik geen papieren nodig.”

Stefanus is strak geknipt, geschoren en heeft zijn haar in een scheiding. Hij draagt een overhemd, daaroverheen een bruine GAP-pullover. "Als je er smoezelig uitziet, loop je in de kijker van de autoriteiten", legt hij uit. "Dan kun je opgepakt worden en in de vreemdelingengevangenis belanden, omdat je geen papieren hebt."

De 72-jarige man zorgde altijd zoveel mogelijk voor zichzelf, ook al was hij ongedocumenteerd. "Ik heb altijd gewerkt – nog steeds probeer ik mijn eigen geld te verdienen. Ik heb een diploma in de elektrotechniek en werkte onder andere op boorplatforms." Stefanus’ wortels liggen in Europa, vertelt hij. "En ik wilde op zoek naar mezelf. Boeken lezen die we niet hadden in Zuid-Afrika."

Toen hij in eerste instantie in Engeland aankwam, was het land nog niet streng voor migranten. Aan werk kwam hij makkelijk. Niemand vroeg hem ooit om papieren, ook niet als hij grenzen overstak. Maar met de jaren werden overheden strenger en kwam Stefanus meer in de problemen.

Eenmaal in de zestig belandde hij op straat, sliep onder bruggen, in bossen. Op zijn eigen luchtbed, onder een zelf gekocht dekbed. Hulp vroeg hij niet. "In mijn tijd op straat ben ik ook beroofd van mijn tas. Met daarin mijn verlopen Zuid-Afrikaanse paspoort."

Omdat het leven in Nederland steeds ingewikkelder werd, wil hij terug naar Zuid-Afrika. "Ook al heb ik daar niets. Geen familie, geen vrienden, geen netwerk. Maar in Nederland is ook geen plek voor mij. Dus dan is teruggaan het beste voor mij."

Maar Zuid-Afrika wíl hem niet. "Ik kan niet bewijzen dat ik daar geboren ben, vanwege de diefstal van mijn papieren. En als ik mijn situatie probeer uit te leggen, reageren de autoriteiten afwijzend."

Stefanus heeft nu spijt dat hij nooit de papieren heeft geregeld toen de regels minder strikt waren. "En nu heb ik nooit iets opgebouwd. Geen kinderen, geen vrouw, geen vrienden. Ik kan niet open zijn over mijn verblijfsstatus. Ik kan geen vriendschappen opbouwen of relaties aangaan. Als ik hier op de havenkades oude mannen met kleinkinderen zie, doet dat pijn. Het is wat ik voor mezelf heb gehoopt, maar nooit voor elkaar kreeg."

Stefanus klust hier en daar nog steeds bij, maar hij merkt steeds meer ouderdomskwaaltjes. "Ik had nooit klachten. Maar tijdens de beroving ben ik ook in elkaar geslagen en verloor ik tanden. Ik kan daardoor slecht eten. En mijn bloeddruk stijgt de afgelopen maanden ook. Lopen gaat vanwege verstopte bloedvaten ook lastiger. Het maakt het niet makkelijker om hier te verblijven op deze manier."

Het is lastig om te zeggen hoe groot de groep mensen is in Nederland zonder papieren, vertelt hoogleraar criminologie aan de Erasmus Universiteit Richard Staring. Hij deed met een team onderzoek naar deze groep en schat het aantal in Nederland tussen de 15 duizend en 28 duizend. "Hoeveel daarvan boven de vijftig zijn en al langer in Nederland verblijven, is lastig vast te stellen."

Staring interviewde tientallen oudere migranten zonder papieren voor zijn onderzoek. Hij zag verschillende ouderdomsproblemen. "Hun sociale kring wordt kleiner, omdat zij met het ouder worden steeds meer hulp nodig hebben. Daardoor zijn vriendschappen eenzijdig."

Dominee Kouwijzer schat dat hij er tegenwoordig zo’n dertig tot veertig van kent via de Pauluskerk. We kunnen deze mensen niet laten creperen, zegt hij. "We moeten voor deze groep, die vaak tussen twee werelden in leeft, per persoon een oplossing verzinnen. Misschien kan de het Rijk burgemeesters de bevoegdheid geven om per persoon te kijken wat te doen. Stoere taal dat ze weg moeten, is geen oplossing. Dat kán vaak niet. Het land waar ze vandaan komen wil ze niet."