Professor, provocateur, politicus: hoe de jonge Pim Fortuyn de wereld wilde veranderen

Fortuyn noemt het zijn vroegste jeugdherinnering. Een beeld dat hij koestert als vormend voor de rest van zijn leven. Het is zwanger van symboliek, want iedereen zal er de latere politicus in herkennen die, altijd onberispelijk gekleed, met een grote mond en een groot gebaar de wereld zou gaan veranderen.

Het verhaal van zijn jeugd wordt verteld in een uitzending van Radio Rijnmond op 30 december 1993. Pim Fortuyn heeft die dag meerdere gasten uitgenodigd voor een persoonlijk gesprek op de zender. De jeugdherinneringen deelt hij met zijn jongste broer Simon. Als deze het fragment terughoort, vult hij direct aan: “Die kuil is een podium. Hij zocht altijd een podium.”

In de jaren negentig is dat podium Radio Rijnmond. De oude opnames van Pim Fortuyn vullen een schatkamer aan unieke gesprekken en confrontaties. Het geeft een beeld van de jonge hoogleraar die gaandeweg steeds uitgesprokener en politieker wordt. Radio Rijnmond is zijn doorbraak naar het grote publiek. In de driedelige podcast De jonge Fortuyn is een selectie te horen van de programma’s die Fortuyn maakte voor het radiostation. Drie personen die hem zeer na stonden, reageren op de radio-opnames: Nico Haasbroek, Marco Pastors en Simon Fortuyn.

Haasbroek is in die tijd hoofdredacteur van Radio Rijnmond. “Ik hoorde dat er een professor in Rotterdam-Zuid was komen wonen. Dat vond ik al bijzonder, want de meeste hoogleraren woonden niet eens in Rotterdam. Het contact leidde meteen tot een soort vriendschap. Ik houd van mensen die diametraal anders denken dan ik. Zijn toon, de valse nicht, slim, zelfspot, zijn bagage, het maakte hem geschikt als columnist.”

In de eerste column, op 4 juni 1991, horen we nog niet de flamboyante politicus. Pim Fortuyn stelt zich netjes voor als directeur van de OV-Studentenkaart en heeft het over de Kop van Zuid. Zijn thema’s in die dagen zijn de liberalisering van de arbeidsmarkt, het overbelaste stelsel van sociale zekerheid en de modernisering van Nederland. De islam is nog ver weg.

Fortuyn voelt zich thuis bij Radio Rijnmond, dat hem alle ruimte geeft om zijn mening te geven. Nico Haasbroek: “Mijn kantoor zat in een penthouse op de bovenste verdieping van het pand aan de Mathenesserlaan in Rotterdam. Dat was ingericht als een soort huiskamer. Daar kwam Pim regelmatig langs en dan ging hij op de bank een tukkie doen. Hij voelde zich op zijn gemak. Hij paste bij de vrije sfeer van Rijnmond dat alles moest kunnen.”

Pim Fortuyn gaat meer doen bij Radio Rijnmond dan columns inspreken. Het belprogramma Post aan de Telefoon heeft vervangers nodig als vaste presentator Erik Post met vakantie is. ‘Pim aan de telefoon’ wordt een doorslaand succes. Fortuyn is op zijn best als hij met scherpe stellingen de confrontatie zoekt met luisteraars: 'Uitkeringsgerechtigden moeten aan de slag' en: ‘Peper, rot op!’.

Die laatste stelling wordt op 16 juli 1993 gepareerd door de oud-wielrenner en modekoning Theo Sijthoff. “Misschien kan je beter zelf naar het hoge Noorden of Zuiden vertrekken. Weet je wat jij moet doen: zet die achtstehands open sportwagen van je voor mijn pand, stort ik hem even vol met roze cement. Goedenavond, dag!” Fortuyn is in het geheel niet van zijn stuk en stelt voor dat er een ansichtkaartenactie komt: ‘Fortuyn, Rot Op’. Die kunnen de luisteraars dan naar Radio Rijnmond sturen.

Ook in De Pim Fortuynshow, waarin hij kopstukken van de landelijke politiek ontvangt in een studio met publiek, is te horen dat hij geniet van het debat, de confrontatie, de provocatie. Allemaal komen ze langs: Lubbers, Bolkestein, Rottenberg. Treffend is een uitzending op 22 maart 1994 als Elco Brinkman te gast is. Een bewoner klaagt over een wijk ‘barstensvol buitenlanders’. “Dat is nu nog geen probleem, maar misschien morgen.” Brinkman antwoordt aarzelend, zoekend naar woorden, dat hij begrip heeft voor de zorgen en dat hij ‘het meeneemt in de beschouwingen van het kabinet.’

Acht jaar later wordt dit hét thema van Pim Fortuyn: de multiculturele samenleving en de kramp van de zittende politici. Waar is de omslag gekomen? Waar heeft hij zijn sociologische, ietwat saaie analyses ingeruild voor frontale aanvallen op politiek en migratie? Volgens Marco Pastors, nu directeur van het Nationaal Programma Rotterdam-Zuid, ligt het één in het verlengde van het andere: het gemak waarmee volgens Fortuyn uitkeringen werden uitgedeeld, was vooral zichtbaar bij migranten. “Veel nieuwkomers werden lekker knipperend in de berm gezet met een uitkering, je mond houden en dan was het wel goed.”

Bovendien, erkent Pastors, leidt beginnen over de islam en allochtonen tot felle emoties, en dus discussie. “Je kunt honderd keer zeggen dat het UWV beter kan maar dan gaat iedereen zitten gapen. Als je zegt dat er veel mis gaat in de wijken met migranten, dan ben je een racist. Dat was voor Pim een manier om te zeggen: 'als het weerstand opwekt, dan raakt het blijkbaar mensen en is het goed om erover door te gaan'.”

Zelf de politiek ingaan, daar denkt Fortuyn op dat moment nog niet aan. In een lang interview met Marco Pastors op Radio Rijnmond op 30 december 1993 zegt Fortuyn over het oprichten van een eigen partij: “Dan mag ik meebabbelen in die carrousel. Binnen de kortste keren ben je leeggezogen, is de glans van je ideeën weg. Ik zou daar dood- en doodongelukkig onder zijn. Dus dat behoort niet tot mijn mogelijkheden.”

Maar het gaat wel knagen. Wat vaststaat: Pim Fortuyn smult van de aandacht, van het debat, het podium. Het streelt zijn ego. Na zijn vertrek als directeur van de OV-Studentenkaart gaat hij boeken schrijven en treedt hij aan als hoogleraar. “Intellectueel bevredigend, maar ik bewandel ook een heel eenzame weg, want je werkt niet of nauwelijks met mensen”, zegt hij tegen Marco Pastors in ‘93. Dat is op dat moment anders geworden. De kuil is verruild voor de radiozender waar hij het publiek weer weet te bereiken.

Marco Pastors: “Mijn vrienden, die niet zoveel met Rotterdam hadden, luisterden elke dinsdag naar zijn columns op Radio Rijnmond. Daar is iets ontstaan. Dat heeft hij later voortgezet met columns bij Elsevier en met Harry Mens. Vanuit die media-bekendheid kreeg hij steeds meer uitnodigingen voor lezingen en hij verdiende daar heel veel geld mee omdat hij forse bedragen kon vragen.”

Pim Fortuyn zoekt niet alleen aandacht voor problemen, hij wil ook persoonlijke erkenning. Verbitterd is hij over zijn noodgedwongen ontslag bij de OV-Studentenkaart door minister Jo Ritzen. In het gesprek met Pastors, destijds oud-collega van Fortuyn bij deze instantie, zegt hij: “Iemand die zijn medewerkers zo behandelt, die komt zichzelf tegen. Als het niet hier is, dan hier boven. Dat is mijn absolute overtuiging.”

Volgens Simon Fortuyn is het een rode draad in het leven van zijn broer: boosheid over de deuren die in zijn neus zijn dichtgeslagen. “Hij wilde meedoen en belangrijk zijn, maar als hij te dichtbij kwam, ging de deur dicht. Pim was aanwezig, schuwde het debat niet en legde de vinger op de zere wond. Omdat hij hét gezicht wilde zijn, was hij een bedreiging voor hun carrière.”

Het sluit aan bij een tweede anekdote uit zijn kindertijd die Pim Fortuyn vertelt in de radio-uitzending met Simon in ’93. Het gezin is verhuisd van Velsen naar Driehuis. De kleine Pim heeft nog niet door dat hij homoseksueel is maar hij voelt wel dat zijn omgeving hem als ‘anders’ beschouwt, als dat jongetje dat niet meevoetbalt. Op een dag worden vriendjes door hun moeders met de auto opgehaald om iets leuks te gaan doen en dan gebeurt er iets dramatisch.

“Ik dacht dat ik mee mocht, logisch. Maar een van die moeders zei: ‘nee, jij niet’. Ik zie mij nog op de rand van de stoep staan. Ik wilde niet huilen en voelde: ik heb de keuze: óf ik schreeuw om erbij te mogen horen, of ik doe mijn kin omhoog. En toen ben ik weggehuppeld. Ik heb gekozen om mij er niet onder te laten werken, terwijl het verdriet immens was. Immens.”

Simon Fortuyn maakt het menigmaal mee als hij met zijn broer optrekt: politici die hem afwijzen, of zijn ideeën stelen en er zelf goede sier mee maken. Bolkestein over migratie, Balkenende en het gezin als hoeksteen van de samenleving. Dat zijn de zaadjes die Pim Fortuyn heeft gezaaid en later wil gaan oogsten, als hij roept dat hij premier van het land wordt.

De rest is geschiedenis. Pim Fortuyn haakt aan bij Leefbaar Nederland en Leefbaar Rotterdam, zijn ster is rijzende tot hij op 6 mei 2002 als lijsttrekker van de LPF wordt vermoord door Volkert van der G. Nico Haasbroek verschijnt op het RTL Nieuws, in tranen bij de woning van Pim Fortuyn aan het G.W. Burgerplein in Rotterdam.

Marco Pastors gaat de gemeenteraad van Rotterdam in en wordt wethouder. “Niet om een tweede Pim te worden, wel om zijn missie te volbrengen.” Een tweede Pim is er ook nooit gekomen. “Wilders en Baudet? Zeker niet. Ik vind dat mensen daar ook niet meer op moeten stemmen. Wilders maakt zich alleen maar onmogelijk in wat voor coalitie dan ook en Baudet is van het pad afgeraakt, dat is een treurig verhaal.”

Het is waarschijnlijk ook de reden dat nu, twintig jaar na de moord, Pim Fortuyn nog altijd tot de verbeelding spreekt. Omdat hij meer was dan de populistische provocateur, hij, de professor in de politiek. Of, zoals Simon Fortuyn het graag mag zeggen: “Paul Rosenmöller voorspelde dat Pim ‘een voetnoot in de geschiedenis zou worden’. Hij had ongelijk: Pim ís geschiedenis.”

Ook Simon Fortuyn heeft de stap naar de politiek uiteindelijk gezet, als lijsttrekker en wethouder van Leefbaar 3B in Lansingerland. “Ik denk dat hij trots op mij zou zijn, al ben ik heel anders. Ik ben nog altijd meer ondernemer dan politicus.”

Als Simon aantreedt als wethouder in 2014 vergadert hij een keer in het Rotterdamse stadhuis als lid van de stadsregio. Hij gaat in een van de bankjes zitten en ziet tot zijn stomme verbazing een koperen naamplaatje op het hout geschroefd: ‘Pim Fortuyn’. “Dit was de plek van Pim in de raad die vier jaar lang leeg is geweest. Toen werd ik wel emotioneel en had ik het gevoel: het is iets van boven, het heeft zo moeten zijn.”