MUZIEK

Feiten en fabels over het Feyenoord-lied ‘Hand in hand, kameraden’

Uitsnede van de Feyenoord-lp op het Telstar-label van Johnny Hoes uit het succesjaar 1970.
Uitsnede van de Feyenoord-lp op het Telstar-label van Johnny Hoes uit het succesjaar 1970. © Coverart
Er doen nogal wat verhalen de ronde over het clublied van Feyenoord. Het zou eigenlijk een Amsterdams lied zijn, en eerder dan bij Feyenoord bij Ajax zijn gezongen. Componist Jaap Valkhoff zou het hebben gepikt van voetbalclub SVV, in Schiedam. Nee, het was iets van voetbalvereniging Emma, in Dordrecht. Abe Lenstra had er mogelijk iets mee te maken. En: ‘Hand in hand’ is van oorspronkelijk een ‘foute’ Duitse mars. Wat klopt er van dit alles? Hoog tijd om de stand van zaken op te maken in de zoektocht naar de oorsprong van het lied dat komende week vast weer uitbundig wordt gezongen bij weer eens een Europese finale van de club van Zuid.

Abe Lenstra

Het verschijnsel zal menigeen bekend zijn: als je eens iets tegenkomt in de krant over een onderwerp waar je toevallig wat vanaf weet, kun je wachten tot je op onzin stuit. Zo las ik in 2017 in het AD Rotterdams Dagblad een interview met theatermaker Hans Liberg die in een opsomming van muzikale trivia liet optekenen: ‘... wist u dat de Feyenoord-hymne Hand In Hand, Kameraden eigenlijk een Duitse mars is, die nota bene via aartsvijand Ajax in Rotterdam-Zuid belandde?’
Dat klinkt spannend, maar van de twee beweringen die hij daar deed is de ene niet waar en de andere onbewezen.
Ik kan me ook een aflevering herinneren van het tv-programma Top 2000 A Gogo waarin Leo Blokhuis wees op het singletje Geen Woorden, Maar Daden van de zingende voetballer Abe Lenstra uit 1958 als mogelijke inspiratie voor het Hand In Hand, Kameraden van Feyenoord. Een suggestie die menig muziekvorser de wenkbrauwen deed optrekken. Waar haalde Leo dat nou vandaan? Helaas staat de bewuste aflevering niet meer online, anders had ik er graag letterlijk uit geciteerd.
Singletje van de zingende voetballer Abe Lenstra uit 1958.
Singletje van de zingende voetballer Abe Lenstra uit 1958. © Collectie Roland Vonk

Jacky van Dam

Hoe zit het dan wel?
Het Feyenoord-lied Hand In Hand, Kameraden zoals we het kennen stamt uit 1961. In dat jaar - het jaar waarin Feyenoord voor het eerst in 21 jaar weer landskampioen wordt - vraagt de van oorsprong Rotterdamse platenproducer Johnny Hoes aan muzikant Jaap Valkhoff of hij coupletten kan schrijven bij het bestáánde refrein van Hand In Hand, Kameraden dat daarvoor al bij meerdere voetbalclubs werd gezongen. Valkhoff schrijft die coupletten, die heel behendig naar het refrein toewerken - ‘Ga je mee naar ’t stadion …’ - en Jacky van Dam neemt de boel op.
Het resultaat verschijnt eind 1961 op een singletje dat niet veel doet. Maar in 1963, als Feyenoord grote successen boekt in de Europacup, komt het plaatje van Jacky van Dam in de hitparade terecht, en zet het lied zich vast in de hoofden van Feyenoord-supporters.
Jacky van Dam heeft zijn succesnummers 'Hand in hand, kameraden' en 'Japie de portier' in de loop der jaren meerdere keren opgenomen.
Jacky van Dam heeft zijn succesnummers 'Hand in hand, kameraden' en 'Japie de portier' in de loop der jaren meerdere keren opgenomen. © Collectie Roland Vonk
Pas in 1967 verschijnen er twee Ajax-versies van dit lied, eentje gezongen door Amsterdamse Arie (Arie Vierbergen), de andere door Tony Bass. Allebei zijn ze te vinden op zowel single als lp. In de refreinen is Feyenoord vervangen door Ajax, in de coupletten zijn de tekstuele ingrepen iets groter, maar het stramien van Valkhoff wordt grotendeels gevolgd.
Hand In Hand, Kameraden van oorsprong een Ajax-lied? Flauwekul.
En waar het echt om gaat: over de herkomst van de coupletten hoeven we het niet meer te hebben. Die zijn van Jaap Valkhoff. Zowel tekst als muziek. Geschreven voor Feyenoord. Daar zijn de onderzoekers het over eens.
Het gaat om het refrein.
Een van de twee Ajax-versies (!) van Hand in hand, kameraden. Single van Amsterdamse Arie uit 1967.
Een van de twee Ajax-versies (!) van Hand in hand, kameraden. Single van Amsterdamse Arie uit 1967. © Collectie Roland Vonk

Leen de Bruin

Bij welke voetbalclubs werd het refrein van Hand In Hand, Kameraden al gezongen voordat Valkhoff er op instigatie van Hoes een Feyenoord-ode van maakte? In de loop der jaren zijn er meldingen gekomen uit de boezem van SVV in Schiedam, DHC in Delft, Emma in Dordrecht, en Sparta en Coal in Rotterdam. Bij die laatste club, Coal, speelde in de jaren dertig Johnny Hoes, die van Katendrecht kwam, en hij zal het refreintje daar ook wel hebben gehoord voordat hij Valkhoff benaderde.
En wanneer klonk dat refrein al bij die andere clubs?
Ik ben eens langs geweest bij familieleden van de – overleden – Schiedamse conferencier Leen de Bruin die beweerden dat Leen dat refreintje in 1934 schreef voor het dertigjarig bestaan van SVV, met als tekst: “Hand in hand kameraden, hand in hand werkt allen mee. Nu geen woorden maar daden, Leve SVV.” Die laatste woorden ‘Leve SVV’ klinken natuurlijk een stuk logischer dan: ‘Leve Feyenoord ... 1.’ De schoondochter van Leen destijds: “Dit is al zo oud in de vereniging. Elke SVV’er is daar boos om. Er wordt altijd maar gezegd dat Valkhoff het heeft gemaakt. Dat is niet waar.”
Singletje van de Marinierskapel uit 1970 dat bewijst dat niet elke hoes ongeschonden uit de strijd komt.
Singletje van de Marinierskapel uit 1970 dat bewijst dat niet elke hoes ongeschonden uit de strijd komt. © Collectie Roland Vonk
Al in 1963, toen Hand In Hand, Kameraden dus populair werd mengde zich de Dordtse organist Nico Schoolenberg in de discussie over de herkomst van dat lied met de bewering dat hij het in 1937 componeerde bij een kampioenschap van voetbalclub Emma. In het boek Het Lied Van Feyenoord schrijven Paul Groenendijk en Jimmy Tigges in 2001: “De toen dertienjarige Schoolenberg zou het lied geschreven hebben in de autobus die de feestelijk gestemde Emma-voetballers na de gewonnen promotiewedstrijd naar Dordt terugbracht. Schoolenberg betreurt het dat hij het lied niet auteursrechtelijk heeft vastgelegd.”
Eén pakkend en succesvol refrein, en een strijd om het vaderschap.

Isé Joëls

Die discussie waar Nico Schoolenberg zich in mengde werd in 1963 gevoerd in de krant Het Vrije Volk, in de rubriek van sportcolumnist Zamora. Het was een discussie in meerdere afleveringen waarin verscheidene lezers wezen op een bron van het refrein van al vóór de jaren dertig.
Bij de zogeheten ASV, de Atlantic Sportingclub ss Volendam, een sportvereniging van personeel van de Holland Amerika Lijn, werd al in 1927 op dezelfde melodie als van het Feyenoord-refrein een bijna identieke tekst gezongen: “Hand in hand, kameraden. Hand in hand, werkt allen mee. Niet veel woorden, maar daden. Lang leve ASV.” En het mooie is: daar is bladmuziek van. Die bezit ik niet zelf, helaas, maar Feyenoord-geschiedschrijver Jan Oudenaarden heeft een exemplaar waarvan ik hier een scan laat zien. Auteur: de Haagse kapelmeester Isé Joëls. Volgens het schutblad van de bladmuziek schreef hij deze mars voor zijn orkest op de Volendam, een van de schepen van de Holland-Amerika Lijn.
Bladmuziek van de ASV Marsch uit 1927.
Bladmuziek van de ASV Marsch uit 1927. © Coverart/Collectie Jan Oudenaarden
Valkhoff heeft deze oorsprong ook nooit ontkend. Hij dacht zelf ook dat het om een lied van de Volendam ging. Althans: het refrein.
Die bladmuziek en de verschillende verklaringen in Het Vrije Volk zijn voldoende bewijs om de claims van zowel Leen de Bruin als Nico Schoolenberg naar het rijk der fabelen te verwijzen. En dat in 1958 inderdaad van Abe Lenstra een singletje is verschenen met een lied getiteld Geen Woorden Maar Daden is in dit verhaal vrij betekenisloos. De melodie en de verdere tekst komen niet overeen met die van Hand In Hand Kameraden. De Friese voetballer zong alleen maar dat ‘Geen woorden maar daden’ op dezelfde melodie als in de Feyenoord-hymne, maar dat is dus heel verklaarbaar. Dat plaatje is niet meer dan een leuke voetnoot in de speurtocht naar de bron van wat het Feyenoord-refrein is geworden.
Als ik zou willen meehuilen in het bos van muziekliefhebbers die weinig op hebben met popprofessor Don Leo zou ik zeggen: Leo Blokfluit, ga je huiswerk doen.
Lp uit 1970 op het Telstar-label van Johnny Hoes, met een fraaie tekening van Dik Bruynesteyn.
Lp uit 1970 op het Telstar-label van Johnny Hoes, met een fraaie tekening van Dik Bruynesteyn. © Collectie Roland Vonk

Van der Steen

Die ASV Marsch uit 1927 is niet het eindpunt van de zoektocht. In die krantendiscussie mengde zich in 1963 iemand met een verhaal dat nog verder teruggreep. De heer L. van der Steen uit Slikkerveer. Hij meldde dat hij in 1923 op de Rotterdamse boekenmarkt een tweedehands zangalbum had gekocht, inhoudende Duitse volkswijsjes, kinder- en marsliederen. Uit die bundel had hij een melodietje gebruikt voor een kinderoperette. Hij had nog contact gehad met de uitgever van het album met de vraag of hij die muziek mocht gebruiken.
Die melodie – daar komt ie, u voelt hem aankomen – was exact dezelfde als die hij nu, in 1963, terug hoorde als Hand In Hand, Kameraden.
De uitgever van het album was Franz Portius in Leipzig, zo liet meneer Van der Steen weten, en de componist heette Wilhelm Speidel (1826-1899). De betreffende bundel werd uitgegeven in het jaar 1887. Dus ver voor zowel de Eerste als de Tweede Wereldoorlog, en daarmee oud genoeg om daar niet historisch door te zijn besmet. Dat Hand In Hand Kameraden van oorsprong een ‘fout’ lied van de Wehrmacht of zelfs een ‘SS-lied’ zou zijn, zoals weleens is gesuggereerd, lijkt hiermee afgeserveerd. Al is het natuurlijk best mogelijk dat het lied ook in de oorlog is gezongen. Zo heeft journalist Rudie Kagie eens laten weten dat zijn vader de melodie heeft leren kennen toen die via de Arbeitseinsatz in Duitsland te werk was gesteld. Van de tekst die zijn - inmiddels overleden - vader zich herinnerde, kan Rudie alleen nog de eerste paar woorden citeren: “Hau Ab, Du Kleiner”.
Knipsel uit Het Vrije Volk van 25 februari 1963 waarin wordt geciteerd uit de ingezonden brief van L. van der Steen.
Knipsel uit Het Vrije Volk van 25 februari 1963 waarin wordt geciteerd uit de ingezonden brief van L. van der Steen. © Collectie Roland Vonk
Maar goed: de vraag naar de oorsprong van het lied was voor velen met die ene ingezonden brief beantwoord. De discussie in de krant werd gesloten. Sindsdien geldt: het refrein van Hand In Hand, Kameraden komt van een Duitse mars, geschreven door Wilhelm Speidel, in 1887 gepubliceerd. Dat lees je ook op allerlei sites waar het gaat over Hand In Hand, Kameraden. En dat is waar Hans Liberg in de krant op doelde.

Eén bron is geen bron

Maar is het ook wáár? Het kán best waar zijn. Maar iedereen die een beetje kritisch omgaat met beweringen weet: één bron is geen bron. Zo’n verhaal als van die meneer Van der Steen, één ingezonden brief, vraagt om bevestiging.
In het stukje in Het Vrije Volk van 25 februari 1963 waarin Van der Steen wordt geciteerd, staat diens adres. Jaren geleden ben ik maar eens op goed geluk naar dat adres gegaan en heb ik aangebeld. Het meisje dat opendeed keek minder glazig dan ik had gevreesd. Het verhaal zei haar wel wat. Die Van der Steen over wie ik het had was haar opa geweest. Hij leefde niet meer, maar zijn dochter – de moeder van het meisje dat mij te woord stond – woonde aan de overkant.
Ik naar de overkant. Aanbellen en het verhaal uitleggen. Een bekend verhaal voor deze vrouw. Ik had het betreffende stukje uit de krant bij me, en zij toverde datzelfde stukje uit de krant ook snel tevoorschijn. Ze had het altijd bewaard. En ja, haar vader had in zijn vrije tijd muziek gemaakt. Hij speelde orgel en schreef zelf liedjes. Dus dat verhaal over die uitgeverij en het vragen van toestemming, dat paste wel in een patroon.
En toen de hamvraag, de vraag die mij op de lippen brandde: had zij ook het muziekalbum bewaard waarin haar vader die melodie van Hand In Hand, Kameraden was tegengekomen? Nou ja, ze had nog wel wat muziekboeken van haar vader liggen, maar na zijn overlijden hadden ze ook opgeruimd. Dus mogelijk hadden ze het weggedaan.
Ze ging kijken wat er nog lag en kwam met een stapeltje terug. Ik heb de boeken allemaal doorgewerkt. De gezochte bundel zat er niet bij. Dus: geen bevestiging.
Knipsels uit De Telegraaf in 1963 (links) en Het Vrije Volk in 1971.
Knipsels uit De Telegraaf in 1963 (links) en Het Vrije Volk in 1971. © Delpher

Heilige graal

Maar, zou je denken: zo’n bundel moet ook in allerlei Duitse archieven zijn terug te vinden. Dus er zijn nog wel andere manieren om die bewering van meneer Van der Steen bevestigd te krijgen.
Jaren geleden alweer heb ik in mijn beste Duits geschreven naar het staatsarchief van Leipzig met de vraag of zij die bundel of dat lied kenden. Ze konden niks vinden. Op advies van dat archief heb ik vervolgens geschreven naar de muziekbibliotheek van Leipzig. Ook daar kwam niks boven water.
In de loop der tijd heb ik op nog veel meer plekken geïnformeerd. Bijvoorbeeld bij een Duits archief voor populaire cultuur en muziek, bij een muziekhogeschool, en nadat ik op internet een lijst was tegengekomen van alle muziekantiquariaten in Duitsland heb ik die ook allemaal aangeschreven. Mijn Duitse brieven en mails zijn in de loop der jaren steeds mooier geworden, mede dankzij Google Translate, maar de antwoorden bleven teleurstellen. En jaren- en jarenlang regelmatig allerlei sites doorzoeken op de termen Speidel en Portius heeft ook niks opgeleverd.
Inmiddels is het vinden van een bevestiging van die Duitse oorsprong van het refrein van Hand In Hand, Kameraden voor mij uitgegroeid tot een soort Heilige Graal. En niet voor mij alleen. Er is een heel clubje muziek- en Feyenoord-vorsers op zoek naar die bladmuziek uit 1887.
Komen we er ooit achter? Als die meneer Van der Steen zich heeft vergist – wat natuurlijk altijd kan – wordt het lastig. Dan zitten we misschien met z’n allen net op de verkeerde termen te zoeken. Maar ook dan is er hoop, zou ik denken. Mijn hoop is dan gevestigd op de digitalisering van oude bladmuziek. Als op allerlei plekken oude bladmuziek wordt ingescand en via internet doorzoekbaar wordt gemaakt op melodie - dat is dan wel een voorwaarde - zou er alsnog iets boven water kunnen komen. Dan kunnen alle gezamenlijke inspanningen toch tot een definitief antwoord leiden. Gezamenlijke inspanningen. Want om ergens te komen, werken we hand in hand, kameraden.

💬 WhatsApp ons!
Heb jij een tip voor de redactie? Stuur ons een bericht, foto of filmpje via WhatsApp ons of Mail: nieuws@rijnmond.nl