Zijn er liedjes over de razzia van 1944?

Komende 10 november is het weer zover: de jaarlijkse herdenking van de razzia van 1944. De razzia waarbij het grootste deel van de Rotterdamse en Schiedamse mannen van tussen de zeventien en veertig werd opgepakt en afgevoerd. In totaal waren er iets van 70.000 mannen in die leeftijdscategorie. Bijna driekwart van hen verdween plotseling uit de samenleving.

Het officiële doel van de razzia was tewerkstelling, maar feitelijk ging het om deportatie. De geallieerden waren in het zuiden opgerukt tot aan de grote rivieren, en de nazi’s vreesden wat weerbare mannen in de Randstad zouden gaan doen als de geallieerden nog meer terreinwinst maakten. Ze hadden in België en Frankrijk al gezien hoe lokale jongemannen zich bij de geallieerden aansloten. Ze wezen de weg, ze traden op als tolk, en er waren verzetsgroepen die niet te beroerd waren om mee te vechten.

Dat moest in Holland worden voorkomen. Aanvankelijk was het plan om álle 600.000 ‘weerbare’ mannen in het najaar van 1944 uit de Randstad weg te voeren, maar zover is het niet gekomen. Zo’n grootschalige razzia heeft alleen in Rotterdam plaatsgevonden. Rotterdam was al een logistieke klus die moeilijk te klaren was.

Rotterdam en Schiedam werden in de zeer vroege uren van 10 november 1944 hermetisch afgesloten van de buitenwereld door maar liefst 8000 soldaten die zelf aanvankelijk ook niet precies wisten waar het allemaal voor was. Alles was gericht op een verrassingseffect. Het bevel om zich te melden werd ook pas huis-aan-huis bezorgd toen ontkomen al nauwelijks meer mogelijk was. Menig afgevoerde heeft zo’n briefje niet eens gezien.

De Duitsers gingen op 10 november straat voor straat door Schiedam, Rotterdam-Zuid, en de buitenwijken van Noord. De volgende dag was het centrum van Rotterdam aan de beurt.

De opgepakte mannen werden in twee dagen tijd op elf plekken verzameld. Op de eerste dag waren er verzamelpunten in de Marinierskazerne aan het Toepad, in het toen nog nieuwe Feijenoordstadion, op het oude Feijenoord-terrein aan de Kromme Zandweg, in de autobusremise aan de Sluisjesdijk, in loodsen bij de Keilehaven en de Lekhaven, bij houthandel Abraham van Stolk, in de tramremise aan de Kootsekade in het Kleiwegkwartier en bij uitspanning Lommerrijk aan de Straatweg. Op de tweede dag, de dag waarop het centrum van de stad de klos was, werden mannen opgedreven naar de Heineken’s brouwerij in Crooswijk, het Nenijto-terrein, de Beurs aan de Coolsingel en het Belastinggebouw aan de Puntegaalstraat.

Vanaf die plekken vertrokken de mannen in verschillende richtingen en op verschillende manieren. Iets van 20.000 man moest te voet via Delft, Waddinxveen of Gouda naar Soesterberg, Amersfoort en zelfs Ede. Ook nog eens 20.000 ging per goederentrein via Delft, Haarlem en Amsterdam naar Amersfoort en vandaar verder. En dan waren er 10.000 ongelukkigen die per rijnaak werden afgevoerd. Hun tocht ging via Schoonhoven en Utrecht naar Amsterdam, van daaruit het IJsselmeer over naar Kampen om (voor eventjes) te eindigen in Zwolle of Wezep.

Van al die mannen werden er uiteindelijk 40.000 te werk gesteld in Duitsland. Veel van hen moesten werken aan het herstel van spoorlijnen die veelvuldig werden gebombardeerd. Iets van 10.000 man moest aan de slag in Oost-Nederland. De meesten keerden in de loop van 1946 terug naar Rotterdam. Er waren een paar honderd doden te betreuren.

Het maken en zingen van liedjes, onderweg en in barakken, zal vooral tot doel hebben gehad om de moed erin te houden. Ze eindigen steevast opbeurend, hoopvol. Er klinkt strijdvaardigheid in door.

In de loop der jaren ben ik wat anonieme liedteksten tegengekomen en werk van Koos van Oeveren, Jan van Lambaart en Daan Hooykaas. Het gaat daarbij vooral om nieuwe teksten op een bestaande melodie. Waarbij de productiviteit - én de literaire kwaliteit - van Daan Hooykaas eruit springt. Hooykaas was in het variété gekend als conferencier en tekstdichter, en hij heeft in 1946 zowaar een heel boekje gemaakt van wat hij noemde zijn Lager liedjes.

Koos van Oeveren kwam van de Hilledijk op Zuid, en gezien die plek zal hij op 10 november 1944 zijn afgevoerd naar het Feijenoordstadion. Daarvandaan maakte hij de tocht per rijnaak naar Amsterdam, het IJsselmeer over, en naar Wezep. Van familie heb ik gehoord dat hij teksten die hij in Duitsland schreef opstuurde naar huis, naar zijn opa. Of dat wel kan, weet ik niet. Na de oorlog is in elk geval van vier van zijn liedteksten een miniboekje gemaakt dat werd verkocht op het Afrikaanderplein. Twee teksten gaan heel specifiek over de razzia. De treffendste daarvan is Het Kamp-Wezeplied, op de melodie van het nummer Ketelbinkie dat in 1942 voor het eerst op de radio had geklonken en in korte tijd nogal populair was geworden. De tekst van het Kamp-Wezeplied ben ik op meerdere plekken tegenkomen, ook wel met een andere naam als auteur, maar voorlopig ga ik er maar vanuit dat Koos de maker is.

Het Kamp-Wezeplied volgt de wederwaardigheden van Koos vanaf de dag dat hij werd opgepakt. Kees Korbijn heeft het op mijn verzoek ooit opgenomen. Als u het filmpje daarvan aanklikt, kunt u het hele verhaal volgen, tot en met de licht-wraakzuchtige laatste regels: Zo ware het enkel ellende, als ’t Roode Kruis niets voor ons deed. Voor wat dit doet zijn wij zeer dankbaar! Dat is iets wat geen twijfel lijdt. En de revanche op wat wij lijden, die komt wel bij gelegenheid!

Jan van Lambaart uit de Rotterdamse wijk Blijdorp was 31 toen hij met een groep van iets van 250 jonge mannelijke wijkgenoten via het Nenijto-terrein naar Station DP werd gebracht, Station Delftsche Poort bij het Hofplein. Daar werden de mannen in treinwagons geladen en in zeven dagen tijd naar Neumark in Duitsland vervoerd waar Jan werd ingedeeld om te werken aan de spoorwegen in Neurenberg-Zollhaus. Onder het pseudoniem Jan van Noorderhaven - Jan woonde aan de Noorderhavenkade - heeft hij zijn ervaringen tijdens de razzia en de tewerkstelling daarna opgetekend in het boek Blijdorp-Zollhaus.

Daarin staan ook twee liedjes van eigen hand. Eentje op de melodie van Goede Nacht en Welterusten, het sluitlied van de Avro. En een op de wijs van Korenbloemen blauw, dat de Rotterdamse zanger Albert de Booy al voor de oorlog op de plaat had gezet. In die tweede tekst levert Van Lambaart ironisch commentaar op de slogan die op posters stond waarmee Nederlanders aanvankelijk werden verlokt om zich vrijwillig te melden voor werk in Duitsland: Ook zoo tevreden? Hij werkt in Duitsland.

Aan het eind van de liedtekst van Van Lambaart staat: Maar eens zal de dag toch komen, dat wij allen naar huis zullen gaan, en vol van blijdschap lachend, te midden der familiekring staan. Dan zullen wij een plaat laten maken, het idee is niet verkeerd, van een Blijdorpenaar, eens de sigaar, blij dat hij is gekeerd. Op die plaat zal staan ‘Hij lacht, want hij komt net uit Duitsland’.

En dan tot slot Daan Hooykaas, begenadigd tekstschrijver, die voor een belangrijk deel dezelfde weg aflegde als Van Lambaart. Ook hij ging naar de verzamelplek op het Nenijto-terrein, en ook hij vertrok vanaf Station DP per goederenwagon naar een voor de mannen toen nog onbekende bestemming. Meteen in die wagen begon Hooykaas te schrijven over de ervaringen eerder die dag, ook weer op de melodie van Ketelbinkie, waarvan hij de tekst kundig parafraseerde: Er werd gescholden door een ieder, omdat men op den vroegen dag, toen wij maar net ons bed uit waren, dat klein Bevel-papiertje zag. Met koffers, zakken en met dekens, zijn wij toen maar op pad gegaan, en troffen daar op de Nenijto, veel vrienden en bekenden aan. Alleen van dat kwartiertje sjouwen, waren we al vermoeid en klam. Maar och, dat mocht de pet niet kreuken, der toffe ploeg uit Rotterdam.

Hooykaas is doorgegaan met liedjes maken en zingen voor zijn lotgenoten tot aan de bevrijding in april 1945, en na de oorlog heeft hij een heel boekje gemaakt met die liedjes: Herinnering aan de Pakhuissteeg. De ploeg van Hooykaas was ondergebracht in een pand aan de Pakhuissteeg in het Duitse Ochenbruck, niet ver van Neurenberg.

Dat boekje met in totaal twintig Lager liedjes heeft Hooykaas op 11 maart 1946 gepresenteerd in de bovenzaal van Café Du Nord aan de Bergweg in Rotterdam-Noord. Zogenaamd namens de Vereeniging van Ochenbrucksche Saboteurs, een vereniging opgericht op 11 november 1944. De mannen zullen er tijdens hun tewerkstelling alles aan hebben gedaan om zich zo min mogelijk in te spannen en waar mogelijk de boel te traineren.

De uitnodiging voor deze bijeenkomst toont een opvallende gelijkenis met het bevel dat de Duitsers in ’44 hadden verspreid. Ironie en creativiteit als het wapen van de morele winnaar. Al realiseerde Hooykaas zich maar al te goed dat die tewerkgestelde jongens uit Rotterdam onder die uitzonderlijke omstandigheden in Duitsland wat normen overboord hadden gezet: In Rotterdam net opgevoed, hebben wij destijds nooit vermoed, dat ons gevoel voor eerlijkheid, wel eens kon wankelen op z’n tijd. Maar hier, als iets te pikken valt, gaan leraar, schilder, Rechtsanwalt, genoeglijk op een rooie uit, en delen dan de buit. Wie ‘klaut’ er mee, wie ‘klaut’ er mee? ’t Is zwaar link, maar ’t stemt tevreê. Je pikt altijd een graantje mee, je merkt weldra in Moffrika, daar licht iedereen de la, dus sla je slag ‘comme-ci-comma-ca’.

Opnames van al die liedjes van Hooykaas zijn mij niet bekend, maar daar komt binnenkort verandering. Op 10 november aanstaande wordt tijdens een avond in Kantine Walhalla in Rotterdam een heel stel van die razzia- en Lager-liedjes van vooral Daan Hooykaas live uitgevoerd door het Rotterdam trio De Flamingo’s, met zang van Peter de Koning, aangevuld met pianist Erik de Reus, en als de opnames daarvan een beetje lukken, zijn die kort daarna te horen in het programma Archief Rijnmond, op zondagochtend bij Radio Rijnmond, 10-11 uur.