VERGETEN VERHALEN
De Holland-Amerika Lijn is 150 jaar oud, dit wist je misschien nog niet over de roemruchte Rotterdamse rederij
‘De Lijn’ bestaat 150 jaar. In Rotterdam is deze week stilgestaan bij het jubileum van de rederij die zo nauw verbonden is met de stad. De Lijn in de volksmond, de Holland-Amerika Lijn voluit, de Nederlandsch-Amerikaansche Stoomvaart Maatschappij bij oprichting en inmiddels op z’n Engels de Holland America Line.
Voor honderdduizenden mensen begint het nieuwe leven aan boord van een van de schepen van de Holland-Amerika Lijn (HAL). Met stoomschepen vertrekken zij van Rotterdam voor de oversteek naar Amerika. Rijnmond zet een aantal memorabele momenten uit de 150-jarige geschiedenis van De Lijn op een rij.
Brug over de oceaan
De Holland-Amerika Lijn is de eerste rederij die een geregelde vaart heeft op Amerika. Dat begint op 15 oktober 1872 als het stoomschip Rotterdam vanuit Rotterdam naar New York vertrekt. Hiermee is de brug over de oceaan gelegd, jubelen de kranten over deze gebeurtenis. Overigens heet de rederij dan nog Plate, Reuchlin & Co.
Een half jaar later beginnen Antoine Plate en Otto Reuchlin met partners de Nederlandsch Amerikaansche Stoomvaart Maatschappij (NASM) die in 1896 wordt omgedoopt tot de Holland-Amerika Lijn.
Plate en Reuchlin krijgen met hun twee stoomschepen Rotterdam en Maas voor elkaar wat in Amsterdam niet lukt, zo blijkt uit het Handelsblad van 16 oktober 1872: ‘Een gevoel van schaamte komt in ons op als we aan het rijke Amsterdam denken, waar pogingen om een directe verbinding met Noord-Amerika tot stand te brengen zijn mislukt.’
Directeur Reuchlin komt om bij de ramp met de Titanic
Johan George Reuchlin is een zoon van oprichter Otto Reuchlin. Hij treedt in de voetsporen van zijn vader en wordt directeur bij de HAL. In die hoedanigheid wordt Johan George Reuchlin in 1912 uitgenodigd om mee te varen met de eerste reis van de Titanic.
Het verhaal van dat schip is bekend: op 15 april 1912 zinkt het tijdens de overtocht van Southampton naar New York na een aanvaring met een ijsberg. Ruim 1.500 opvarenden komen om het leven. Johan George Reuchlin is één van hen. In het Stadsarchief Rotterdam wordt de familiecollectie van de Reuchlins bewaard. Daarin zijn ook de brieven opgenomen die Reuchlin tijdens de eerste dagen van de reis met de Titanic stuurt. Hij verbaast zich over de grootte van zijn hut, zo schrijft Reuchlin op een kaart aan zijn zoon. Een dag voor ramp stuurt hij nog een telegram naar zijn familie, waarin hij meldt dat de zee rustig is.
HAL-schepen in Rotterdam tijdens de Tweede Wereldoorlog
Als op 10 mei 1940 de Duitsers Nederland binnenvallen zijn 16 van de 22 HAL-schepen op zee. De Statendam III ligt aan de kade in Rotterdam, de Westerdam is nog in aanbouw bij de werf van Wilton-Fijenoord in Schiedam.
Al vrij snel na de inval hebben Duitse troepen Rotterdam-Zuid in handen, inclusief de Wilhelminakade waar de Statendam ligt. Het schip is dan het grootste schip van de Nederlandse handelsvloot. Het is een van de meest moderne en luxe schepen in die tijd met een palmentuin aan boord en warm en koud stromend water in de hutten.
Op 11 mei installeren Duitsers een mitrailleur op het achterdek van de Statendam. Het schip wordt vervolgens door Nederlandse troepen onder vuur genomen en er ontstaan brandjes aan boord. Die veroorzaken een uitslaande brand, waardoor het schip dagenlang brand.
Maandenlang blijft de ruïne te zien aan de Wilhelminakade. Uiteindelijk worden de resten van het schip naar een werf in Hendrik-Ido-Ambacht gesleept om verder gesloopt te worden. Ook daar breekt brand uit op de overblijfselen van het ooit zo bijzondere ss Statendam.
De Westerdam heeft een heel ander verhaal. Dit schip is nog in aanbouw in mei 1940. Uiteindelijk belandt het drie keer op de bodem van de Maas in de bezettingsjaren: één keer door een Brits bombardement, twee keer door acties van het Nederlandse verzet.
De Duitse bezetter wil de Westerdam in 1944 gebruiken om de Nieuwe Waterweg te blokkeren. Daarmee willen de Duitsers voorkomen dat de geallieerden Rotterdam over water kunnen bereiken. De Nederlandse regering in ballingschap en het verzet in Rotterdam willen die blokkade tegenhouden.
Een eerste poging van het verzet om de Westerdam te laten zinken is op 5 september 1944. De boordafsluiters worden opengedraaid, waarna het schip gedeeltelijk zinkt. De Duitsers pompen het leeg en slepen het naar de Merwehaven. Daar volgt in de ijskoude nacht van 16 op 17 januari 1945 de risicovolle genadeklap: Knokploeg Zuid brengt met kleefmijnen de Westerdam tot zinken.
Lees hier meer over de heldhaftige actie van het verzet die felicitatietelegrammen van prins Bernhard en de Britse Admiraliteit uit Londen opleveren.
Rotterdam loopt uit voor de thuiskomst van de Nieuw Amsterdam
Een heel ander oorlogsverhaal heeft het ss Nieuw Amsterdam II. Het in 1937 door koningin Wilhelmina gedoopte passagiersschip is in die tijd het grootste van Nederland. Het behoort eind jaren ’30 tot de grote drie: de Queen Mary van Engeland, de Normandie van Frankrijk en de Nieuw Amsterdam van Nederland.
Dit schip van de HAL ligt in New York als de oorlog uitbreekt en wordt gevorderd om als troepentransportschip te gaan dienen. Het wordt verbouwd, de luxe verdwijnt en de kleuren worden neutraal. De Nieuw Amsterdam vervoert tijdens de Tweede Wereldoorlog honderdduizend soldaten.
In 1946 wordt het schip teruggeven aan de HAL. Op 10 april van dat jaar komt het schip na jaren thuis in Rotterdam. Duizenden Rotterdammers staan op de kade om de Nieuw Amsterdam te onthalen. Het kost vervolgens anderhalf jaar om het schip weer om te bouwen tot passagiersschip.
De HAL en de RDM
De Nieuw Amsterdam is gebouwd door de Rotterdamsche Droogdok Maatschappij (RDM). Op dezelfde helling is in de jaren ’50 het bekende ss Rotterdam V gebouwd, het monumentale schip dat terug is in de stad en aan de kade bij Katendrecht ligt.
De werf van RDM op Heijplaat heeft ook regelmatig schepen van de HAL in dok voor onderhoud. In 1963 zijn de Rotterdam en de Nieuw Amsterdam tegelijk bij de RDM.
De Nieuw Amsterdam loopt in 1937 van stapel bij RDM en wordt door koningin Wilhelmina gedoopt. Duizenden mensen staan op de kade om de tewaterlating van dit nieuwe schip mee te maken.
Als jaren later koningin Juliana naar RDM komt voor de tewaterlating van het ss Rotterdam, zijn er opnieuw duizenden mensen op de been. Naast de fameuze Nieuw Amsterdam en Rotterdam heeft RDM ook een aantal vrachtschepen voor de Holland-Amerika Lijn gebouwd en onderhouden.
Het Landverhuizershotel aan de Wilhelminapier
Nu kennen veel mensen de huidige Holland America Line van cruises, maar de oorspronkelijke Holland-Amerika Lijn vervoert voornamelijk landverhuizers. Dat zijn emigranten die vanuit Europa een nieuw leven willen opbouwen aan de andere kant van de wereld.
Al in 1893 opent de Nederlandsch Amerikaansche Stoomvaart Maatschappij op de Wilhelminapier een landverhuizershotel: het NASM-hotel. Het is bedoeld voor de mensen die een paar dagen in Rotterdam verblijven voordat ze met een van de schepen naar Amerika vertrekken.
Voor de rederij heeft het hotel voordelen, zo vertelde Rob Noordhoek van Museum Rotterdam eerder op Radio Rijnmond: “Ze kunnen een totaalpakket aanbieden met vervoer naar Rotterdam, verblijf in de stad en de overtocht. Bovendien kunnen ze zo de hygiëne van de mensen onder controle houden.” Landverhuizers worden in het hotel ontsmet. Dit om te voorkomen dat er ziektes uitbreken aan boord, waardoor de Amerikaanse autoriteiten het schip zouden kunnen terugsturen.
Het Landverhuizershotel wordt begin jaren '70 gesloopt.
Passagierslijsten online te bekijken
Het is een indrukwekkende rij boeken in het depot van het Stadsarchief Rotterdam: de passagierslijsten per schip van de Holland-Amerika Lijn. Op elk schip wordt met de hand bijgehouden welke passagiers aan boord zijn.
Alle boeken zijn gescand, beschreven en online gezet, daardoor kan iedereen ze nu inzien. Te vinden zijn de mensen die tussen 1900 en 1969 met de schepen van de HAL over de oceaan varen. Aanvankelijk zijn het vooral landverhuizers, later maken mensen ook voor zakelijke- en privédoeleinden de overtocht.
Er wordt veel gebruikgemaakt van het zoeken naar mensen die de oversteek met een van de schepen van de HAL hebben gemaakt. Of het nou gaat om familieleden, bekende Nederlanders of migratieonderzoek, de passagierslijsten zijn een bron van informatie.
In de loop van de jaren ’60 krijgt de passagiersvaart concurrentie van het vliegtuig. In 1971 wordt de transatlantische dienst stop gezet. De HAL gaat zich richten op cruises en wordt in de jaren '80 overgenomen door het Amerikaanse Carnival Cruises. Het hoofdkantoor is nu in de Verenigde Staten, maar de schepen van de HAL dragen nog altijd Nederlandse namen. En de huidige Rotterdam, het zevende schip in de vloot van de HAL met die naam, is het vlaggenschip en heeft sinds kort weer Rotterdam als thuishaven.