Bijna vijf jaar na de moord op Hümeyra, maar wat hebben we daar écht van geleerd?

Nelleke Stolk staat al jaren slachtoffers en nabestaanden bij in ernstige strafzaken. De Rotterdamse advocate is donderdag een van de genodigden bij een rondetafelgesprek over femicide (vrouwenmoord) in de Tweede Kamer, naast hulpverleners, deskundigen en nabestaanden. “De politiek moet een keer doorpakken. Het hele systeem faalt.” Stolk spreekt er als bestuurslid van het Landelijk Advocaten Netwerk Gewelds- en Zeden Slachtoffers (LANGZS).

Volgens haar is het te danken aan de media dat femicide nu eindelijk op de politieke agenda staat. Enkele schokkende zaken hebben de publieke opinie beïnvloed, zoals de moord in Zwijndrecht in januari van dit jaar op de 66-jarige Michel en poging tot moord op haar 38-jarige dochter Anneke. De ex-partner van Anneke, Minh V., zit nu ruim drie maanden vast.

Jaarlijks worden ongeveer veertig vrouwen gedood in Nederland. In zo’n 60 procent van de gevallen is hun (ex-)partner de dader. Femicide wordt omschreven als het doden van een vrouw door een man vanwege hun vrouw-zijn. Vaak gaat het om daders die niet willen accepteren dat hun vrouw of vriendin de relatie beëindigt. De rode draad bij alle insprekers in de Tweede Kamer is helder: femicide komt niet uit de lucht vallen.

Nelleke Stolk: “Je kunt het bijna voorspellen. Dan is er jarenlang stalking en mishandeling aan voorafgegaan. Dat patroon moeten we leren herkennen, zodat we niet steeds achteraf constateren wat er allemaal fout is gegaan.”

Een schrijnend voorbeeld is de moord op de 16-jarige Hümeyra uit Rotterdam, die in december 2018 door haar ex-vriend Bekir E. werd doodgeschoten in de fietsenstalling van haar school. De Inspectie Justitie en Veiligheid kwam met een hard oordeel: politie, justitie en Veilig Thuis hebben gefaald. Hümeyra werd al langere tijd gestalkt en bedreigd, maar haar meldingen leidden niet tot adequaat ingrijpen van de instanties. Zo was er niet één aanpreekpunt bij de politie, maar had zij steeds met andere agenten te maken, vijftig in getal.

Stolk stond de familie van het meisje bij en sprak destijds over het gevoel van ‘moedeloosheid en onmacht’ dat overheerste. “De familie wil een signaal afgeven: er mag geen tweede ‘Hümeyra’ meer komen.” Die wens sprak zij in 2019 uit. Anno 2023 is zij niet optimistisch: “Er zou een speciale check komen bij de politie, meldingen zouden worden gekoppeld. Daar is niet veel van terechtgekomen.”

De advocate staat momenteel een vrouw bij die een moordaanslag heeft overleefd, maar waarbij in haar ogen veel te laks is opgetreden. Het gaat om een vrouw uit Bergschenhoek die op 11 maart 2022 een kogel door het hoofd krijgt, in het bijzijn van haar dochtertje. Haar 36-jarige ex-man heeft in een afgeluisterd gesprek bekend.

Nelleke Stolk: “Zij had maar liefst acht keer aangifte gedaan tegen die man. Het probleem is dat elke aangifte afzonderlijk wordt bekeken. De een gaat over vernieling, de ander over mishandeling. Toen ik haar ging bijstaan, zei ik: 'Veeg al die aangiftes nou bij elkaar.' Dat is weer dat patroon, de samenhang. Ik kreeg het voor elkaar om meerdere zaken tegelijk te behandelen bij de rechter, maar drie weken later werd zij beschoten.”

De wanhoop klinkt in haar stem. “Deze man had een gedragsaanwijzing, moest haar uit de weg blijven, maar die schond hij steeds. Dan denk ik: pluk die man nou van straat! De vrouw werd in een safehouse ondergebracht maar dat is ook niet altijd de oplossing. Hij wist het adres te achterhalen en kon haar weer lastigvallen.”

De rechtszaak tegen de verdachte dreigt een slepend proces te worden. “Vorige week stond hij weer op zitting. Toen zei de officier van justitie: misschien moet meneer naar het Pieter Baan Centrum. Dan zijn we dus een jaar verder en komen ze pas tot dit inzicht. Ik snap dat echt niet. Ik heb direct al voorgesteld om onderzoek te doen naar zijn persoonlijkheid. Hij kan pas in augustus terecht in het PBC, dus het duurt nog een tijd voor deze zaak is afgehandeld.”

Kritisch is zij op het Openbaar Ministerie, dat in haar ogen net als de politie onvoldoende doordrongen is van de ernst, van de noodzaak om eerder in te grijpen. Maar Stolk ziet recentelijk een duidelijke verbetering. “Het OM in Rotterdam heeft een officier van justitie vrijgemaakt die alleen met partnergeweld bezig is. Die begrijpt het, je kan er direct mee schakelen. Dat is echt een wereld van verschil.”

Officier van justitie Berte van Heemst hamert tijdens zittingen juist op de samenhang van mishandelingen en bedreigingen. Een voorbeeld is een stalkingszaak op 10 mei in de Rotterdamse rechtbank. Een 40-jarige man zit dan in het beklaagdenbankje omdat hij zijn ex zou hebben achtervolgd en mishandeld en naaktfoto’s van haar zou hebben verspreid. Het is geen hele grote zaak, maar Van Heemst neemt de tijd om het kader te schetsen.

“We zien hier een duidelijk patroon, van geweld, dwingende controle, stopgesprekken die niet helpen. Van een verdachte met antisociale persoonlijkheidskenmerken en schulden. Een verdachte die in een eerdere relatie de breuk ook niet accepteerde. In onderzoek wordt gesproken van acht fases van partnerdoding. In deze zaak zitten we in fase vijf of zes.” De officier wil ermee zeggen: nu ingrijpen, anders kan het van kwaad tot erger gaan.

Ook de insprekers tijdens de femicide-bijeenkomst in de Tweede Kamer stellen dat vroegtijdig signaleren van de problemen, de ‘rode vlaggen’, de sleutel is. Barbara Godwaldt, zus van de in 2020 vermoorde Gea uit Made, heeft een twaalfpuntenplan overhandigd. In het kort: meer geld, een laagdrempelige hulplijn voor huiselijk geweld, op elk bureau een gespecialiseerde agent huiselijk geweld en een betere uitwisseling van informatie door alle hulpinstaties.

Nelleke Stolk is het daar van harte mee eens. “Er moet meer capaciteit komen op politiebureaus en agenten moeten bij een blauw oog niet automatisch denken ‘O, eenvoudige mishandeling’ maar: ‘Eens kijken of hier nog meer speelt’. Better safe than sorry.”

De criminologe Pauline Aarten, onderzoeker bij het Fonds Slachtofferhulp, wil als spreker bij de Tweede Kamerbijeenkomst wel enige nuancering aanbrengen bij het begrip femicide. Zij schrijft: “Uit onderzoek is gebleken dat er verschillende andere motieven zijn waarom vrouwen worden gedood. Het is lang niet altijd vanwege hun gender. Als voorbeelden wijs ik op een uit de hand gelopen burenruzie, een gewelddadige beroving of een psychose.” Een bijzonder motief is nog dit: “De man trok het gepest, getreiter of de krenkingen van zijn (ex-)partner niet meer.”

Maar ook zij stelt: huiselijk geweld of ‘intieme terreur’ zijn de belangrijkste voorspellers van partnerdoding. “Het gezegde ‘het gezin is de hoeksteen van de samenleving’ is ons allen wel bekend. Maar het gezin kan ook tot een van de meest gewelddadige sociale instituties worden gerekend.”

Hoe kijkt Nelleke Stolk aan tegen de nuanceringen van het begrip femicide? “Ik vind het een prima term omdat het duidelijk maakt dat we hier een fors probleem hebben. Het gaat niet alleen om de dramatische afloop, het laat zien dat er heel veel aan voorafging. Dat is dat wijzen op een patroon. Femicide is meer dan de moord op een vrouw en juist daarom kunnen we er wat aan doen.”