nieuws

Optische telegraaf op Dorpskerk Barendrecht

Drie palen staken in de 19e eeuw dwars door de torenspits van het de Dorpskerk in Barendrecht. Die kerk was namelijk onderdeel van de Optische Telegraaf van Lipkens. Een geheimzinnig toestel dat werd gebruikt voor het versturen van berichten.
Het is maar kort in gebruik geweest. Daarna is het vrijwel vergeten. Toch blijken in de torenspits van de Dorpskerk in Barendrecht nog herinneringen te zijn aan het communicatiesysteem van weleer. Arco van der Lee en de Historische Vereniging Barendrecht hebben er onderzoek naar gedaan.

Seinen

Tot in de 19e eeuw was geen telefoon of radio. De snelste manier om berichten te versturen, was via een ruiter, postduif of postkoets. Van der Lee: “Al vanaf de 17e eeuw werd er gezocht naar een snellere manier. Bijvoorbeeld door vanaf hoge gebouwen berichten door te seinen. Er werd ook in de tijd van Napoleon aan gewerkt, maar in Nederland kwam de doorbraak pas in 1831.”
De Belgische Opstand van 1830 was de aanleiding voor de verdere ontwikkeling van de optische telegraaf. Opstandige Belgen wilden zich afscheiden van Nederland. Vanuit Den Haag moesten snel berichten kunnen worden verzonden naar het leger in Brabant.

Lipkens

Ingenieur Lipkens ontwierp hiervoor een systeem met drie horizontale palen waaraan zes draaibare ronde schijven waren bevestigd. Hiermee konden 24975 verschillende getallen en letters worden doorgeseind. “Vandaar dat we spreken over de Optische Telegraaf van Lipkens. In 1831 werd zo een verbinding gemaakt tussen Den Haag en Breda”, vertelt Van der Lee.
De seintoestellen werden geplaatst op hoge gebouwen, zoals kerktorens. De boodschap werd vanuit Den Haag en Delft doorgegeven aan de Wester Nieuwe Hoofdpoort in Rotterdam (in de buurt van de tegenwoordige Erasmusbrug). Daarvandaan ging het naar de kerktoren van Barendrecht om vervolgens via de kerktoren van Puttershoek. Van daar naar Willemsdorp (het zuidelijke puntje van het Eiland van Dordrecht) en verder naar Terheiden en Breda.
Een boodschap was in 25 minuten van Den Haag in Breda. Dat was voor die tijd ongekend snel!
Arco van der Lee
Tijdens hun werk zaten de mannen die de Optische Telegraaf bedienden bovenin de toren, nog boven de klok. Dat was toen het hoogste punt van de omgeving. De Watertoren en de Bethelkerk in Barendrecht zijn hoger, maar die werden pas in de 20e eeuw gebouwd.

Codeboeken

Van der Lee: “Elke vijf minuten moesten ze met een verrekijker kijken naar Rotterdam en naar Puttershoek. Er kon immers een boodschap aankomen. Ze moeten ook codeboeken bij zich gehad hebben. Want regelmatig veranderden de codes. De Belgen mochten immers niet meelezen!”
In Barendrecht was dit tot voor kort totaal onbekend. Ton Blinde van de Historische Vereniging Barendrecht werd door zijn zwager gewezen op een boekje van de TU Delft, waarin Barendrecht werd genoemd als de plaats van een tussenstation van de Optische Telegraaf. Van der Lee: “Dat was nieuw voor hem. Navraag bij kerkrentmeester Simon Hoek leerde dat ook hij hier nooit van had gehoord. Er staat ook niets over in het lijvige jubileumboek van de Dorpskerk, dat in 2012 verscheen.”

Plankjes

Hoek en Blinde gingen op onderzoek uit in de spits van de kerktoren. Tot hun verrassing ontdekten ze inderdaad sporen van een constructie voor het seintoestel. Een paar plankjes waarvan niemand begreep waar ze voor dienden, hoorden bij de Optische Telegraaf. Een platformpje in de torenspits was een zitplaats voor de mannen die het toestel bedienden.

Ton Blinde zocht in archieven naar meer informatie. Daar bleek maar weinig te vinden. Wel werden in het Nationaal Archief in Den Haag de namen achterhaald van twee mannen die de Optische Telegraaf in Barendrecht hebben bediend: J. Biesbroek en D. Slaman. Biesbroek heeft zijn naam gegraveerd in de torenspits. Z’n collega Slaman kwam niet verder dan de letters ‘Sla’.


Bovenin de toren hebben ze ook een kacheltje gehad. Voor de schoorsteen werden drie gaten gemaakt in de torenspits. Verschillende gaten, zodat ze de kachelpijp konden draaien als de wind van richting veranderde.
Die gaten zijn bij de restauratie van de kerk in de jaren zestig dichtgemaakt. Aan de binnenkant van de toren zijn de sporen ervan nog te zien. “Het gat waardoor op feestdagen de vlag wordt uitgestoken, is ooit gebruikt voor de Optische Telegraaf”, weet Van der Lee. In 1839 werd gestopt met het gebruik van de Optische Telegraaf. Het toestel werd van de kerktoren gehaald. Al snel sprak niemand meer over het project.

Tentoonstelling

Tijdens Open Monumentendag op zaterdag 8 september komt de Optische Telegraaf weer tot leven. Henk Molenaar van de Historische Vereniging Barendrecht heeft een werkend model gemaakt van de torenspits met het seintoestel. Dat wordt samen met de foto’s en tekeningen die de afgelopen maanden over het toestel zijn gevonden, tentoongesteld in de Dorpskerk. Genealogen van de Historische Vereniging laten ook meer bijzonderheden zien over Biesbroek en Slaman, de mannen die het toestel hebben bediend. De tentoonstelling is zaterdag 8 september van 9.00 tot 16.00 uur te zien in de Dorpskerk in Barendrecht.

💬 WhatsApp ons!
Heb jij een tip voor de redactie? Stuur ons een bericht, foto of filmpje via WhatsApp ons of Mail: nieuws@rijnmond.nl