Rotterdam vond eigen huishoudboekje na WOII belangrijker dan rechtsherstel joodse overlevenden

Het NIOD onderzocht het Rotterdams gemeentebeleid rond de ontrechting en het rechtsherstel van Joodse slachtoffers tijdens en na de Tweede Wereldoorlog. Dat ging allemaal volgens de regels, maar de gemeente legde die vooral in eigen voordeel uit. "Waar het kon richtte men het rechtsherstel zo in dat het mogelijk was om Joodse terugkeerders te duperen", legt onderzoeker Hinke Piersma uit.

De gemeente Rotterdam heeft nooit huizen ingepikt, maar stak wel het geld van de exploitatie van huizen van Joodse eigenaren tijdens de oorlog in eigen zak.

"De gemeente Rotterdam heeft, net als Amsterdam en Den Haag, de regelingen waar mogelijk naar hun hand gezet en daar financieel voordeel bij gehad", aldus Piersma. Een technisch verhaal, geeft ze toe.

Een extra complicatie voor de NIOD-onderzoekers was dat er niet tegen mogelijke misstanden geprotesteerd werd: "Dan is het heel moeilijk te reconstrueren wat er precies is gebeurd."

In Rotterdam is de situatie ingewikkelder dan in andere steden, vanwege het bombardement. Huizen buiten de brandgrens werden door de Duitsers beheerd en kwamen in handen van particuliere eigenaren. Joodse eigenaren hadden daardoor niet met de gemeente te maken. Binnen de brandgrens wel.

Huizen binnen de brandgrens werden meteen in mei 1940 onteigend. "In eerste instantie werden Joodse en niet-Joodse huiseigenaren hetzelfde behandeld", vertelt Piersma. "Maar toen in 1942 de anti-Joodse maatregelen van de bezetter strikter werden, heeft ook de gemeente Rotterdam bedacht dat de contracten die alsnog werden afgesloten met eigenaren van wie het huis nog overeind stond, niet geldig waren voor Joden."

Dat heeft grote consequenties gehad. "Daarmee zei de gemeente Rotterdam: de exploitatie van de huizen is van ons."

Ook al werd er weinig geprotesteerd door terugkerende Joden, er zijn wel een paar rechtszaken geweest over huuropbrengsten tijdens de oorlogsjaren. De enige overlevende zoon van de vermoorde familie Blom kwam terug naar Rotterdam, heeft protest aangetekend en werd in het gelijk gesteld. De gemeente wilde er verder geen ruchtbaarheid aan geven en is niet in hoger beroep gegaan. Volgens de gemeente was het met de rest goed geregeld. Joodse terugkeerders moesten maar dankbaar zijn.

Waarom werd er zo weinig geprotesteerd? "Mensen hadden meer aan hun hoofd bij terugkomst of niet de moed", legt Piersma uit. "Dat betekende niet dat er geen onvrede was over het gemeentelijk beleid. Meneer Blom werd verweten dat hij het onderste uit de kan probeerde te halen. De gemeente vond zelf dat ze het netjes had gedaan."

Hoewel het niet als excuus gebruikt mag worden, zegt de onderzoeker wel dat het een andere tijd was. "Men was heel bang om onderscheid te maken tussen verschillende groepen oorlogsslachtoffers. We moesten allemaal schouders eronder zetten, de wederopbouw was een collectief proces. We moesten niet kijken naar wat er werkelijk was gebeurd."

Pas vanaf de jaren zestig kwam een omslag in dat denken. In Den Haag en Amsterdam heeft het onderzoek inmiddels geleid tot het compenseren van benadeelde Joodse huizeneigenaren.

Het net gepresenteerde rapport is onderdeel van een breder onderzoek. Over twee jaar verschijnt een proefschrift over de Joodse gemeenschap in Rotterdam. Het uitgebreide rapport Ontrechting & rechtsherstel. Het Rotterdamse gemeentebeleid inzake ontrechting en rechtsherstel van Joodse oorlogsslachtoffers 1940-1955 is te lezen op de website van het NIOD.