'Zo gek als een deur' - waar komt dat gezegde vandaan?

Zo gek als een deur is, met stip, de meest voorkomende vergelijking bij deze vraag. Eén informant geeft hier ook uitleg bij: ‘je bent zo gek als een deur omdat iedereen hem (= de deur) aanraakt’. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal, deel II, 2 en 3, p. 2463 geeft een andere etymologie van deze uitdrukking. Deur kent naast de gangbare betekenis nog een andere betekenis, namelijk een zelfstandig naamwoord dat ‘gek’ of ‘dwaas’ betekent, afkomstig van een werkwoord met de betekenis ‘duizelen’. Dit woord is alleen nog terug te vinden in een uitdrukking als ‘zo gek als een deur’ en ook wel ‘zo dronken als een deur’. Deze inmiddels verdwenen betekenis van het woord ‘deur’ wordt nu geherinterpreteerd als de enige betekenis van ‘deur’ die nog is overgebleven. Dat deze semantische herinterpretatie heeft plaatsgevonden is ook af te leiden uit uitdrukkingen als ‘hij is zo gek als een draaideur’ en ‘hij is zo gek als een deurknop’. De samenstellingen die hier worden gebruikt kunnen alleen afkomstig zijn van het woord ‘deur’ in de betekenis van toegangsverschaffer tot een ruimte. De vergelijking met ‘deur’ is oorspronkelijk associatief, door het verdwijnen van deze betekenis lijkt de vergelijking zijn associatieve waarde te verliezen. Toch proberen mensen door aanpassingen als ‘draaideur’ weer een associatie met gek te leggen. Dit blijkt ook uit de uitleg van de bovengenoemde informant.
Een gelijksoortige verklaring vinden wij bij de uitdrukking ‘zo gek als een ui’ (Woordenboek der Nederlandsche Taal, deel XVII, 3, p. 25). Ook hier is herinterpretatie verantwoordelijk geweest voor de ogenschijnlijk niet associatieve vergelijking. De uitdrukking is vermoedelijk afkomstig van ‘zo gek als Juin’ en geworden tot ‘zo gek als een juin’. Juin of ajuin is in veel dialecten het woord voor ‘ui’. Met het woord Juin werd in deze uitdrukking echter niet gedacht aan het bolgewas, maar aan een van de navolgers van Sint Franciscus, Juniperus, die gekenmerkt werd door zijn ‘heilige onnozelheid’. De herinterpretatie van Juniperus tot ui is hier duidelijk te zien aan een uitdrukking als ‘hij is zo gek als een bos uien’. Een van de informanten merkt op dat deze uitdrukking een seksuele bijklank heeft. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal vermeldt dat er inderdaad sprake is van het gebruik van deze uitdrukking voor wellustige vrouwen. Hierbij kan ook worden gedacht aan de uitdrukking ‘zo geil als een ui’.
Een eigenaardige aanvulling uit het West-Fries is als een steertmolen. Deze vergelijking komt bij deze vraag slechts eenmaal voor. Het gebeurt vaker dat woorden die bij een bepaalde uitdrukking lijken te horen ook in een andere context kunnen worden toegepast. We zullen daar hieronder nog op terugkomen.
Naast de twee meest voorkomende vergelijkingen, de deur en de ui, komt er bij deze vraag eveneens een breed scala aan mogelijkheden voor: ‘zo gek als een aap, een balletje, de bonte hond, een bos uien, een cent, clown Busio, deur, draaideur, dwaas, gekke Gerrit, hooi, idioot, looie deur, malle Gerrit, een Jan van Gent, mallemolen, malloot, molen, het peert van Christus, rot deur, steertmolen, twee are, een ui, vogelverschrikker, wat. Een andere aanvulling op deze vraag is ook ‘het paard van Christus en dat was een ezel’.
Bij deze vergelijking zijn wij als typische dialectwoorden tegengekomen: juin voor ‘ui’, wederom meloet en als laatste nog okkeloen, van het laatste woord is ons de betekenis niet bekend.